Μιλώντας πριν από λίγο καιρό για τον Κωνσταντίνο Καβάφη στα πλαίσια των Γιορτών Παλιάς Πόλης (στο Λογοτεχνικό Σεμινάριο που οργανώθηκε για τους μαθητές Λυκείου στο Θεατράκι, στο Μονοπάτι της Ζωής, στις  4 Σεπτεμβρίου 2014) ανέπτυξα το θέμα "Η Οικουμενικότητα του Καβάφη" [η εισήγησή μου περιέχεται σε σχετικό έντυπο που κυκλοφόρησε]. Μου δόθηκε η ευκαιρία να φωτίσω την έννοια της Οικουμενικότητας, την οποία μάλιστα αντιδιέστειλα στην έννοια της Παγκοσμιοποίησης που τα τελευταία χρόνια ακούμε συχνά, χωρίς να τονίζεται η βασική διαμετρικά αντίθετη διαφορά των δύο εννοιών.

  Θα παραθέσω κάποια στοιχεία από την εισήγησή μου εκείνη, που αναφέρονται στις δύο αυτές έννοιες. Στη συνέχεια θα προσεγγίσουμε και θα παρουσιάσουμε το βιβλίο "Πέντε Οικουμενικοί Έλληνες Στοχαστές - Αξελός, Καστοριάδης, Κονδύλης, Πουλαντζάς, Σβορώνος" που εκδόθηκε το 2014 και το περιεχόμενό του μας βοηθά να κατανοήσουμε πλευρές ουσίας του διαχρονικού ελληνισμού.  

  Η Οικουμένη, όλος ο πλανήτης γη αποτελεί το κοινό σπίτι για όλους τους ανθρώπους, χωρίς καμιά απολύτως διάκριση. Η Οικουμενικότητα προβάλλει τις ανθρωπιστικές αξίες ισότητας, ελευθερίας, δικαιοσύνης και παλεύει για την κατάκτηση από κάθε άνθρωπο αυτών των αξιών. Ο πολιτισμός και οι ανθρώπινες κατακτήσεις είναι καρπός του κοινού αγώνα και όλοι / όλες είναι απαραίτητο να τις απολαύουν. Στις τελευταίες δεκαετίες προβάλλεται ο όρος παγκοσμιοποίηση που σχετίζεται άμεσα με τα οικονομικά μεγέθη και την κίνηση κεφαλαίων σε παγκόσμιο επίπεδο. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η κρίση της εποχής μας οφείλεται ακριβώς στην προσπάθεια από τα οικονομοτεχνικά κέντρα να ελέγχουν και να κατευθύνουν τα πάντα με κριτήριο το κέρδος.

  Με την Οικουμενικότητα προχωρούμε με βάση τον άνθρωπο καθολικά, ενώ με την Παγκοσμιοποίηση με βάση την οικονομική απόδοση και το κέρδος των λίγων.

  Το βιβλίο 'Πέντε Οικουμενικοί Έλληνες Στοχαστές" (σελ. 182)  περιέχει τα κείμενα ελλήνων και ξένων από αντίστοιχα αφιερώματα της Εφημερίδας των Συντακτών και βγήκε από τις Εκδόσεις των Συναδέλφων το 2014.

  Πέντε σύγχρονοι Έλληνες που το έργο τους έχει αποκτήσει οικουμενικές διαστάσεις και αναγνωρίζεται για τον καθένα ξεχωριστά η συμβολή του και η πρωτοτυπία του στο χώρο που κινείται. Με το κείμενό μου αυτό θα επιχειρήσω πολύ συνοπτικά να μιλήσω για τους πέντε αυτούς συνέλληνες, παιδιά του 20ου αιώνα - χωρίς να φορτώσω το γραπτό μου με ονόματα συγγραφέων και τίτλους βιβλίων.

 Κώστας Αξελός, 1924 - 2010. Φιλόσοφος με λιτή ζωή και πλούσια σκέψη. Μιλά για την ποίηση και για τη σύγχρονη Ελλάδα : "Με την ποίηση και με τη σκέψη ο άνθρωπος μπορεί να ανοιχτεί στη φύση, στην τεχνική και στο περιπλανώμενο παιχνίδι επάνω σε έναν ληξιπρόθεσμο πλανήτη". Στο βιβλίο του "Η μοίρα της σύγχρονης Ελλάδας" που έγραψε πριν από πενήντα χρόνια γράφει : "Η φωνή των ποιητών είναι η μόνη φωνή που ακόμη αξίζει να ακούγεται". Η σύγχρονη Ελλάδα είναι το διαρκές ενδιαφέρον του Αξελού : " Η σύγχρονη Ελλάδα είναι ένα ανοιχτό πρόβλημα, του οποίου τα παράθυρα και οι πόρτες είναι κλειστές  (...) Ορισμένοι Έλληνες ξεφεύγουν από τα στενά πλαίσια της Ελλάδας και συνδέονται με την Ευρώπη και με την οικουμενική σκέψη". Ερχόταν τακτικά στην πατρίδα - γιατί ζούσε στη Γαλλία - έβλεπε ότι γινόταν πρόοδος στη σκέψη, όμως "Η σύγχρονη Ελλάδα φαίνεται να την αγνοεί. Ζει βυθισμένη μόνο σε μιαν αμεσότητα. Από κει προέρχονται επίσης και τα δεινά της". Ο Κώστας Αξελός, ,"είναι ο άνθρωπος της μεγάλης μοναξιάς και της μεγάλης ελευθερίας" όπως τον χαρακτηρίζει ένας γάλλος φιλόσοφος και αισθητικός, και συνεχίζει χαρακτηρίζοντάς τον 'λύκο της φιλοσοφικής στέπας' που οικοδομεί 'ένα έργο τόσο λαβυρινθώδες όσο και το παλάτι το βασιλιά Μίνωα, κατασκευάζει ένα παιχνίδι που έχει την απεραντοσύνη της ζωής, το βάθος και την ομορφιά της τραγωδίας".

  Κορνήλιος Καστοριάδης 1922 - 1997 - Φιλόσοφος, Οικονομολόγος και Ψυχαναλυτής, γράφουν τα βιβλία για τον Κωνσταντινοπολίτη Κορνήλιο, που με τη μικρασιατική καταστροφή έρχονται στην Αθήνα και μετά τις σπουδές του βρίσκεται στα δύσκολα χρόνια τα μεταπολεμικά στη Γαλλία. Τα προβλήματα που τον απασχολούν είναι πολλά και σύγχρονα, η κρίση της πολιτικής αντιπροσώπευσης, το ζήτημα της εξουσίας και της ελευθερίας, η άνοδος της ασημαντότητας. Βασικός άξονας της σκέψης και της πρότασής του είναι η αυτόνομη κοινωνία. 'Ο Καστοριάδης αντιπαραθέτει στα σημερινά ολιγαρχικά πολιτεύματα την άμεση δημοκρατία - την αυτοκυβέρνηση των πολιτών χωρίς αντιπροσώπους και κόμματα'. Χωρίς την ίση συμμετοχή όλων στην εξουσία, οδηγούμαστε αναπόδραστα στον δεσποτισμό και στην κατάργηση κάθε ελευθερίας. Θεωρείται ότι ο Καστοριάδης προχώρησε σε μεγαλύτερο βάθος από εκεί που έφτασαν ο Φρόυντ, ο Μαρκούζε ή ο Λακάν, εξετάζοντας τη σχέση συνειδητού και ασυνείδητου, αίροντας το τεχνητό ρήγμα μεταξύ φιλοσοφίας και επιστήμης.
Ο Καστοριάδης μέσα στα άλλα ενδιαφέροντά του πάντοτε έφερνε στο προσκήνιο την αρχαία ελληνική ιστορία και δημοκρατία." Ας πάμε στην Αθήνα του 5ου και 4ου π.Χ. αιώνα. Για τους Αθηναίους εκείνης της εποχής κάθε πολίτης, ανεξαιρέτως κάθε πολίτης, είναι ικανός να κυβερνήσει (θυμίζω ξανά τη διατύπωση του Αριστοτέλη : 'πολίτης είναι ο ικανός να κυβερνήσει και να κυβερνηθεί"). Και πώς γίνεται αυτό; Με κλήρωση! Ρίχνουν κλήρο! Γιατί; Διότι πιστεύουν έμπρακτα ότι η πολιτική δεν είναι υπόθεση των ειδικών. Διότι πιστεύουν ότι δεν υπάρχει πολιτική επιστήμη. Υπάρχει μόνον γνώμη -'δόξα' στα αρχαία ελληνικά - περί της πολιτικής. Και θέλω να υπογραμμίσω, συμπληρώνει ο Καστοριάδης, ότι η ιδέα πως η πολιτική δεν αποτελεί υπόθεση των ειδικών και πως όλες οι γνώμες έχουν ίσην αξία, είναι η μόνη λογική δικαιολόγηση της αρχής της πλειοψηφίας". Στη συνέχεια σημειώνει ότι η γνώμη - δόξα των πολιτών πρέπει να καλλιεργηθεί και αυτό  ¨αποτελεί μια υπόθεση εκπαίδευσης και αγωγής των πολιτών (...) Το σχολείο θα έπρεπε να είναι ιδιαιτέρως στραμμένο στα κοινά ".

  Παναγιώτης Κονδύλης 1943 - 1998 Φιλόσοφος, συγγραφέας, μεταφραστής. Ο ίδιος θεωρεί τον εαυτό του απλό παρατηρητή των ανθρωπίνων πραγμάτων. "Ο Κονδύλης εντάσσεται στη ριζοσπαστική δυτική παράδοση, που θέλει το διανοούμενο να ζει μέσα σε μια τραγική σύγκρουση, καθώς αμφιταλαντεύεται μπροστά στην πολιτική δράση, γνωρίζοντας την αναγκαιότητα για ψευδαισθήσεις και αυταπάτες. Σύμφωνα με τον Χέγκελ, είναι η μόνη αυθεντική τραγωδία του σύγχρονου ανθρώπου, γιατί δεν έχει διέξοδο, είναι ένα πρόβλημα χωρίς λύση". Ο Κονδύλης ασχολήθηκε με το Διαφωτισμό Ευρωπαϊκό και Νεοελληνικό. Ασχολήθηκε γενικά με τη σύγχρονη Ελλάδα και τα προβλήματά της. Κάποια σπαράγματα από την προβληματική του παραθέτουμε. Ο ελληνισμός χρειάζεται να τρώει όσα παράγει, ειδάλλως μοίρα του είναι η καταχρέωση και η εξάρτηση. Αυτό απαιτεί γενναία παραγωγική προσπάθεια, προηγμένη τεχνογνωσία, ριζική θεσμική εξυγίανση και εντελώς διαφορετικό εκπαιδευτικό σύστημα. Εντούτοις, θεωρεί ότι η ανάγκη συλλογικής επίλυσης του προβλήματος οικονομίας - εθνικής επιβίωσης προσκρούει σε ανυπέρβλητα εμπόδια : Τον παρασιτικό καταναλωτισμό, την 'κλαδική' νοοτροπία και τη χαμηλότατη ποιότητα του 'πολιτικού κόσμου', ο οποίος, μη διακρινόμενος ουσιωδώς από τον 'λαό', επιβάλλει οικονομίες μόνο σε όσους διαθέτουν ισχυρά μέσα εκβιασμού υπό 'τον φόβο εξέγερσης των ισχυρών ομάδων της πελατείας΄". Ο Κονδύλης διακρίνεται από βαθύτατο ουμανισμό, ο οποίος συνίσταται στην απουσία κάθε διάθεσής του να κατευθύνει την ανθρώπινη πράξη με βάση κάποια κοσμοεικόνα, από φόβο μήπως 'οδηγήσει' τον άνθρωπο σε μεγαλύτερες τραγωδίες απ' όσες ήδη έζησε ή ζει.

  Νίκος Πουλαντζάς 1936 - 1979. Θεωρητικός Πολιτικής Κοινωνιολογίας. Άλλοι τον θεωρούν ανανεωτή του μαρξισμού και άλλοι αρνητή του. Οι δουλειές του για το κράτος, την εξουσία και το σοσιαλισμό, τις δύο τελευταίες δεκαετίες αποκτούν ιδιαίτερη επικαιρότητα, θα έλεγα μάλιστα ότι έχουμε μια επανεκκίνηση της ανάγνωσης των έργων του. Ξέχωρη θέση έχει η προβληματική του για την αυτονόητα απαραίτητη σχέση δημοκρατίας και σοσιαλισμού. Ο δημοκρατικός δρόμος προς τον σοσιαλισμό που, ενώ δεν επιθυμεί τον αφανισμό του κράτους 'σύρριζα μ' έναν μετωπικό αγώνα σε μια κατάσταση διπλής εξουσίας', 'δεν είναι ένας απλός κοινοβουλευτικός ή εκλογικός δρόμος', ούτε 'ασφαλώς ένα απλό ειρηνικό πέρασμα', αλλά μια άγνωστης διάρκειας διαδικασία διαρθρωτικών αλλαγών και ρήξεων μέσα και έξω από το κράτος. Τόσο στην αντιπροσωπευτική όσο και στην άμεση δημοκρατία " Ο σοσιαλισμός ή θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα είναι σοσιαλισμός". Ο Πουλαντζάς πίστευε στο συνδυασμό άμεσης και αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, παραμένει όμως ακόμη αναπάντητο το ερώτημα που έθετε; "Πώς να συλλάβουμε έναν ριζικό μετασχηματισμό του κράτους συναρθρώνοντας τη διεύρυνση και το βάθεμα των θεσμών της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και των ελευθεριών με την ανάπτυξη των μορφών άμεσης δημοκρατίας στη βάση και τη διασπορά αυτοδιαχειριστικών εστιών;"

  Νίκος Σβορώνος 1911 - 1989 Ιστορικός. Η συμβολή του στη μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας και της ιστορίας γενικότερα είναι πανθομολογούμενη, παρά τις επιμέρους αντιρρήσεις. Η νέα γενιά ιστορικών συνδέονται με το πλούσιο έργο του Σβορώνου. Μαχόταν εναντίον του ελληνοκεντρισμού και της άποψης περί περιούσιου λαού της Ιστορίας. Ο Σβορώνος υποστήριζε ότι βυζαντινή και νεοελληνική εποχή αποτελούν μια ενότητα και ότι υπήρχε πολιτισμική συνέχεια και όχι βεβαίως φυλετική. Υποστήριζε ότι το βαθύτερο νόημα της νεοελληνικής ιστορίας, τουλάχιστον έως το 1922, συνδέεται με την ανάπτυξη της κοσμοπολίτικης και εξωστρεφούς αστικής τάξης, προπάντων στον παροικιακό ελληνισμό.  Πίστευε επίσης ότι ο ιστορικός βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με τον λόγο των πηγών και τον λόγο της θεωρίας. Ο Σβορώνος μέσα από τον μαρξισμό γνώρισε μια άλλη  διάσταση του εθνικού: τον λαό. Οι 'βασικοί νόμοι' όμως της ιστορίας δεν είναι απόλυτοι, αλλά η εφαρμογή τους στις συγκεκριμένες συνθήκες επηρεάζονται από απρόβλεπτους και αστάθμητους παράγοντες - πολιτικούς, πολιτιστικούς και άλλους - , τους οποίους ο ιστορικός οφείλει να εντοπίζει και να αξιολογεί εξίσου πολύ με την 'υλική βάση' της κοινωνικής συμβίωσης. Λέγει ο ίδιος με σαφήνεια : "η μηχανική εφαρμογή τους  (των βασικών αρχών και νόμων της ιστορίας) θα'δινε σαν αποτέλεσμα μια σχηματική και μονότονη εικόνα απελπιστικά σχηματικών επαναλήψεων, που προδίδει την ανυπότακτη ποικιλία του αντικειμενικού κόσμου". Το τελευταίο, και πιο σημαντικό κατά τη γνώμη μου, που οφείλουμε να πούμε για τον ιστορικό και πολίτη Νίκο Σβορώνο είναι αυτό το οποίο κυρίως τον διέκρινε: "Μια αίσθηση χρέους που υπερακόντιζε τις συμβατικές δεοντολογίες".

*

  Και οι πέντε έλληνες στοχαστές έζησαν ή σταδιοδρόμησαν στο εξωτερικό - ο Κονδύλης στη Γερμανία και οι άλλοι τέσσερες στη Γαλλία. Δεν το θεωρώ προσωπικά άσχετο με την πορεία και απήχηση του έργου τους. Ο ιστορικός Νίκος Κατσιαούνης που γράφει το επίμετρο του τόμου που παρουσιάζουμε (με το άρθρο του "Οι διανοούμενοι και το διακύβευμα της εποχής μας") σημειώνει στην αρχή κειμένου του : "Οι στοχαστές που παρουσιάζονται σε αυτό τον τόμο αντανακλούν μια παγκοσμιότητα της σκέψης. Υπήρξαν άνθρωποι που επηρέασαν με τον στοχασμό τους την οικουμενική κληρονομημένη σκέψη ενώ το έργο τους αποτελεί μέχρι σήμερα σπέρμα γονιμοποιό για όσους θέλουν να διαυγάσουν με έναν ουσιαστικό τρόπο τη σημερινή κατάσταση, αλλά και να οδηγηθούν σε μια πιο ριζοσπαστική θεώρηση των πραγμάτων".

  Στο άρθρο μου για την Οικουμενικότητα του Καβάφη αξιοποίησα το κείμενό του. Παραθέτω ένα απόσπασμα από την εργασία μου.

  «Ο ρόλος των Διανοουμένων / πνευματικών ανθρώπων στην εποχή μας, εποχή πολύπλευρων κρίσεων, περισσότερο από άλλες φορές, στον εικοστό αιώνα, ήδη στην εποχή του Καβάφη, είναι ιδιαίτερα ριζικός και αναντικατάστατος. Στο μεταίχμιο, στη μεταβατική εποχή χρειάζεσαι οδηγό και δάσκαλο.

   Στο ίδιο κείμενο που προαναφέραμε διαβάζουμε “Η πλειοψηφία των διανοουμένων είτε κλείστηκε στον εαυτό της και στα πανεπιστήμια, τελώντας το 'λειτούργημα' της επιστημονικής και 'ουδέτερης' έρευνας, είτε πρόσφερε απλόχερα τις υπηρεσίες στους μηχανισμούς εξουσίας”».

  Και συμπληρώνει ο Ν. Κατσιαούνης  : " Με αυτόν τρόπο αποτέλεσαν τον πολιορκητικό κριό μιας ηθικής και πολιτικής νομιμοποίησης της κυρίαρχης εξουσίας αλλά και μιας τεχνικής διαχείρισης αυτής. Δηλαδή, η όποια παραγόμενη γνώση χρησιμοποιήθηκε για τη 'βελτίωση' ή τη 'μετεξέλιξη των όρων κυριαρχίας και των δομών διακυβέρνησης'.

  Ο Κ. Π. Καβάφης στον οποίο αναφέρθηκα στο άρθρο μου και οι πέντε έλληνες στοχαστές που προβάλλονται στον παρουσιαζόμενο τόμο δεν πρόδωσαν ούτε το ρόλο τους, ούτε το έργο τους και πολύ περισσότερο τον άνθρωπο στον οποίο απευθύνονται.

20 - 21  Σεπτεμβρίου 2014