Οι φιλόσοφοι της ηθικής. Γράφει ο Γιώργος Μπόσκου.

 

Ο κόσμος της φιλοσοφίας βρίθει από σπουδαίες πνευματικές προσωπικότητες, των οποίων τα  σοφά διδάγματα έχουν διανύσει τους αιώνες, φτάνοντας ως το σήμερα. Βέβαια, μέσα σε αυτή την πληθώρα των ανθρώπων της διανόησης, ο καθένας μας ξεχωρίζει εκείνους που τον αντιπροσωπεύουν περισσότερο, ως προς τη σκέψη και την αντίληψη.

Για αυτό και εγώ θέλησα να κάνω μια αναφορά σε δύο πολύ σημαντικούς φιλοσόφους, που με εκφράζουν πολύ περισσότερο από οποιουσδήποτε άλλους. Τους αποκαλώ φιλοσόφους της ηθικής. Και αυτό, γιατί το διανοητικό τους έργο συνδέθηκε άρρηκτα με αυτή την έννοια. Για να γίνω πιο συγκεκριμένος, αναφέρομαι στον Κομφούκιο και στον Επίκουρο.

Ασφαλώς, σε ένα άρθρο μικρής σχετικά έκτασης, είναι αδύνατον να παρατεθεί όλη η φιλοσοφική αντίληψη αυτών των δύο κορυφαίων σοφών. Για αυτό, θα συνοψίσω τις πιο βασικές τους αρχές και πεποιθήσεις.

Ο Κομφούκιος, όπως είναι γνωστός στη Δύση και στην Ανατολή με την επωνυμία Κονγκ Φούτζι ή Κουγκ Φου Τζου, γεννήθηκε το 551 π.Χ., σε επαρχία της Νοτιοανατολικής Κίνας. Έζησε προς το τέλος της περιόδου, που είναι γνωστή ως εποχή των Ανοίξεων και των Φθινοπώρων (722-481π.Χ.). Ήταν μια περίοδος όπου η Κίνα δεν αποτελούσε ακόμη ενιαία Αυτοκρατορία, αλλά ήταν διαιρεμένη σε πολλά βασίλεια, που αντιμάχονταν μεταξύ τους για την απόλυτη ηγεμονία. Ως αποτέλεσμα αυτού, επικρατούσε βία και αυθαιρεσία, σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής. Η παρακμή και η ηθική κατάπτωση των αρχόντων ήταν μεγάλη, και αυτό έκανε τον λαό να υποφέρει από μεγάλες στερήσεις, προς όφελος της άρχουσας τάξης.

Ο Κομφούκιος, διαβλέποντας αυτή την άσχημη κοινωνική πραγματικότητα και τη διαφθορά της εξουσίας, κινητοποιήθηκε ώστε να επιφέρει μια ηθική ισορροπία στα πράγματα. Είχε κατορθώσει, χάρη στις μεγάλες διανοητικές του ικανότητες, να αναρριχηθεί στα γραφειοκρατικά αξιώματα, και να γίνει ένας πολύ σημαντικός κρατικός λειτουργός του Βασιλείου, όπου διαβίωνε.

Η ηθική υπήρξε το επίκεντρο της φιλοσοφικής του σκέψης και πρακτικής. Ξεκινώντας από την οικογένεια, και φτάνοντας ως τους άρχοντες, θεωρούσε ότι οι πάντες θα πρέπει να υπόκεινται σε ηθικούς περιορισμούς. Επέκρινε δε αυστηρά την κατάληψη της εξουσίας ως αυτοσκοπό. Θεωρούσε ότι οι ανώτεροι λειτουργοί της εξουσίας έπρεπε να αποτελούν παράδειγμα προς μίμηση, σε επίπεδο εγκράτειας και ήθους. Και η εξουσία τους να πηγάζει από τον λαό και να ασκείται υπέρ των συμφερόντων του λαού.

Πίστευε πολύ στον σεβασμό και στη λατρεία των προγόνων. Δίδασκε, επίσης, την απόλυτη εκτίμηση και ηθική υποταγή των παιδιών προς τους γονείς. Ο ίδιος τηρούσε αυτές τις αρχές, διαβιώντας με τρόπο λιτό και ταπεινό, προσπαθώντας να είναι ο ίδιος πρώτα θετικό παράδειγμα για τους μαθητές του και τους άλλους.

Ο σκοπός λοιπόν  που υπηρετούσε ήταν η επίτευξη της προσωπικής ηθικής. Αν η τελευταία κατάφερνε να γενικευθεί και να περάσει στο σύστημα της διακυβέρνησης, θα μπορούσε τότε να κάνει θαύματα σε επίπεδο ανθρώπινης συνύπαρξης: Οι προσωπικές αλλά και κοινωνικές σχέσεις θα διέπονταν από σωστές αρχές, όπως η ακεραιότητα, η δικαιοσύνη και η ειλικρίνεια.

Χαρακτηριστική είναι η εξής ρήση του: «Ότι δεν επιθυμείς για τον εαυτό σου, μην το κάνεις στους άλλους». Η διαχρονικότητα και η αξία αυτής της ρήσης είναι αδιαμφισβήτητη.

Το έργο, στο οποίο περιλαμβάνονται οι βασικές αρχές της κοινωνικής και πολιτικής φιλοσοφίας του είναι «Τα Ανάλεκτα». Ένα μεγάλο πνευματικό έργο, που επηρεάζει ακόμη και σήμερα τον καθημερινό τρόπο διαβίωσης των ανθρώπων της Κίνας. Το οποίο, βέβαια, είναι πλέον πολύ γνωστό και στη Δύση, και μελετάται διαρκώς από τους σύγχρονους διανοητές.

Ο Κομφούκιος υπήρξε ένας αληθινός δάσκαλος του πνεύματος, και επηρέασε όσο κανείς άλλος, τη φιλοσοφική σκέψη της Ανατολής, παραδίδοντας στις μελλοντικές γενιές μια σημαντική παρακαταθήκη ηθικού στοχασμού και πράξης.

Ο Επίκουρος υπήρξε κατά δύο αιώνες νεότερος του Κομφούκιου. Γεννήθηκε στη Σάμο το 341 π.Χ., από πατέρα Αθηναίο, ο οποίος συμμετείχε στον εποικισμό του νησιού. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το πέρασε στην Αθήνα, όπου και ίδρυσε την ιδιαίτερη σχολή του, τον περίφημο Κήπο.

Ο Επίκουρος επικεντρώθηκε σε έναν ηθικολογικό χαρακτήρα της φιλοσοφίας. Αναζητούσε τα αίτια της ανθρώπινης δυστυχίας, καθώς και τις λανθασμένες δοξασίες που την προκαλούν. Σε αυτό το πλαίσιο, υπήρξε εχθρικός προς τις διάφορες δεισιδαιμονίες και προκαταλήψεις, στις οποίες αντιπρότεινε λύσεις φιλοσοφικές για μια πιο ευχάριστη διαβίωση.

Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τα περί ηδονών, δηλαδή των όσων μας προκαλούν ευχαρίστηση, αλλά με μέτρο και εγκράτεια, που δεν αντιβαίνει στην ηθική. Δίδασκε ότι η ευχαρίστηση και ο πόνος είναι το μέτρο για το τι πρέπει να προτιμούμε και να αποφεύγουμε. Κατά την αντίληψή του, οι ηδονές είναι θεμιτές και θα πρέπει να τις επιδιώκουμε, εφόσον μας εξασφαλίζουν την ψυχική μας ηρεμία. Ακόμη και ο πόνος, αν εξασφαλίζει και αυτός την ψυχική ηρεμία, αποκτά μια σημασία θετική.

Ο Επίκουρος πρόβαλλε τέσσερις αρχές, που αποκαλούνται τετραφάρμακος, και συνοψίζονται στα ακόλουθα:

Ο θεός δεν είναι για να τον φοβόμαστε, γιατί η θεϊκή φύση δεν απειλεί εκ φύσεως.

Ο θάνατος δεν πρέπει να μας προκαλεί ανησυχία, γιατί δεν υπάρχει κάτι μετά από αυτόν, ενώ το σώμα και η ψυχή είναι και τα δύο φθαρτά.

Το καλό, ότι δηλαδή χρειαζόμαστε, εύκολα αποκτιέται.

Το δε κακό αντέχεται, δηλαδή ότι μας κάνει να υποφέρουμε, μπορούμε εύκολα να το υπομείνουμε.

Ο Επίκουρος υπήρξε ένας αρκετά πρωτοποριακός, για την εποχή του, φιλόσοφος. Δεν έκανε καθόλου διακρίσεις, αλλά δεχόταν στον Κήπο του τους πάντες, άνδρες και γυναίκες όλων των τάξεων και των καταβολών, ακόμη και εταίρες και δούλους. Αυτό αποδεικνύει μια ανωτερότητα πνεύματος, απαλλαγμένη από συμβάσεις.

Θεωρείται ο θεμελιωτής της λεγόμενης υλιστικής φιλοσοφίας, η οποία υπήρξε ο αντίποδας των φιλοσοφικών αντιλήψεων του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, που ήταν πιο υπερβατικοί στη θεώρηση τους.

Ο Επίκουρος, όπως και ο Κομφούκιος, γεννήθηκε και έδρασε σε μια εποχή σημαντικών κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών, καθώς βίωσε το τέλος της Κλασικής Εποχής και την αρχή της Ελληνιστικής Περιόδου. Το κοινωνικοπολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο της περιόδου αυτής έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της δικής του ηθικής, της λεγόμενης Επικούρειας, που την διακρίνει μια μετριοπαθής μορφή ηδονισμού, με απώτερο σκοπό την ευτυχισμένη διαβίωση και την ψυχική ηρεμία.

Ο Κομφούκιος και ο Επίκουρος, παρότι εκπροσωπούν διαφορετικές εποχές και κουλτούρες, μίλησαν και οι δυο για την ηθική, προσπαθώντας να θέσουν ένα πλαίσιο  σωστών αρχών και πρακτικών, που θα εξασφαλίζει την αρμονική συνύπαρξη των ανθρώπων, μακριά από αυθαιρεσίες και μικροπρέπειες. Και αυτό είναι που τους καθιστά τόσο σημαντικούς και ξεχωριστούς.

 

 

 

 

 

 

 

 

Επιμέλεια: Τηλέμαχος Αρναούτογλου

Εκπαιδευτικά
Κοινωνικά
Πολιτιστικά
Τοπικά