Τα επιτεύγματα του ανθρώπινου νου, που οδήγησαν τον πολιτισμό μας στο σημερινό επίπεδο εξέλιξης, βασίστηκαν στο όραμα και την αισιοδοξία όσων έβλεπαν πέρα από την εποχή τους. Ωστόσο, παρά τα όσα θετικά έχουμε επιτύχει ως είδος, αυτά  επισκιάζονται συχνά από μια πιο σκοτεινή πτυχή της εξέλιξής μας. Και αν θέλουμε να δώσουμε μια οπτική στο θέμα, με όρους φιλοσοφικού δυισμού, όπου υπάρχει φως υπάρχει και σκοτάδι. Ή αλλιώς, όπου η ουτοπία και το όνειρο οδηγούν σε μια θετική πραγματικότητα, υπάρχει και η αντίθετη κατάσταση της αρνητικής ή απαισιόδοξης διάστασης της πραγματικότητας, που λέγεται δυστοπία.

Η δυστοπία είναι σύνθετος όρος. Προκύπτει από τις λέξεις δυς και τόπος, δηλαδή κακός τόπος. Είναι όρος ελληνικός, που χρησιμοποιείται διεθνώς. Με την ευρύτερη έννοια,  η δυστοπία αναφέρεται σε μια κοινότητα ή κοινωνία, όπου επικρατεί ο τρόμος και η απαγόρευση.  Αυτόματα, αποτελεί μια κατάσταση εντελώς ανεπιθύμητη.

Η δυστοπία είναι ένας όρος που έχει αξιοποιηθεί πολύ στην λογοτεχνία του φανταστικού, και ιδιαίτερα στο είδος της επιστημονικής φαντασίας. Σπουδαίοι συγγραφείς του είδους, έχοντας αφουγκραστεί τις αρνητικές εξελίξεις της εποχής τους και διαθέτοντας το χάρισμα της διορατικότητας, έγραψαν μυθιστορήματα και διηγήματα για υποτιθέμενες μελλοντικές κοινωνίες, που κάθε άλλο παρά  ιδανικές θα μπορούσε να τις αποκαλέσει κάποιος.

Τι μπορεί να χαρακτηρίζει μια δυστοπική κοινωνία;

Δεν υπάρχει κάτι που να είναι περιοριστικό ή να αποτελεί το ένα και το μοναδικό γνώρισμα αυτών των κοινωνιών. Οι συγγραφείς του φανταστικού, από αρχαιοτάτων ετών, και ειδικά από τον 19^ο αιώνα και μετά, όπου τέθηκαν τα θεμέλια του σύγχρονου πολιτισμού με την βιομηχανική επανάσταση και τις μεγάλες τεχνολογικές εφευρέσεις, έγραψαν για δυστοπικές κοινωνίες, που είχαν διαφορετικά γνωρίσματα:

 Άλλες ήταν καθαρά θεοκρατικές, δηλαδή επικρατούσε μια απόλυτη πίστη και θρησκεία, η οποία επιβάλονταν δικτατορικά σε όλα τα μέλη της κοινότητας ή της κοινωνίας, δίχως το δικαίωμα της αμφισβήτησης ή της διαφορετικής θρησκευτικής αντίληψης. Άλλες ήταν ολοκληρωτικά καθεστώτα, με απόλυτη μιλιταριστική δομή και ιεραρχία και άλλες εστίαζαν σε μια κυρίαρχη ιδεολογική, φιλοσοφική ή πολιτική αντίληψη, η οποία επιβάλλονταν με απόλυτο και καταπιεστικό τρόπο στις μάζες. Πιο σύγχρονες τάσεις σε αυτό το λογοτεχνικό είδος, που προέκυψαν από την ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη κατά τον προηγούμενο αιώνα, έχουν γεννήσει μυθιστορήματα που αναφέρονται σε δυστοπίες, όπου έχουν αναπτυχθεί τεχνολογίες με ολέθριες συνέπειες για την ψυχική και βιολογική κατάσταση του ανθρώπου.

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά μυθιστορήματα του είδους  είναι το γνωστό σε όλους μας «1984», του Βρετανού δημοσιογράφου και συγγραφέα Τζωρτζ  Όργουελ. Όσοι έχουν διαβάσει το εν λόγω βιβλίο ξέρουν ότι αναφέρεται σε μια υποθετική  κοινωνία κατά το έτος 1984, όπου επικρατεί ένα απολυταρχικό καθεστώς, που καταπιέζει και απαγορεύει το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, καθώς οι πάντες και τα πάντα παρακολουθούνται στενά από τον αποκαλούμενο «Μεγάλο Αδελφό», που ουσιαστικά δεν είναι κάποιο  υπαρκτό πρόσωπο αλλά το ίδιο το καθεστώς.

Η έβδομη τέχνη δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστη;

Πολλές ταινίες, βασισμένες κυρίως σε μυθιστορήματα ή σειρές βιβλίων, έχουν γυριστεί με θέμα δυστοπικές κοινωνίες και πραγματικότητες.  Από τις πιο χαρακτηριστικές είναι το Blade Runner  και η τριλογία του Matrix, όπου η απόλυτη κυριαρχία της τεχνολογίας έχει αλλοιώσει την ανθρώπινη κατάσταση και τα όρια του υπαρκτού με το μη υπαρκτό ή τεχνητό είναι πλέον πολύ δυσδιάκριτα

Μέσα από αυτά τα βιβλία και τις ταινίες, οι λογοτέχνες και οι δημιουργοί της έβδομης τέχνης εστίασαν στα πραγματικά προβλήματα της κοινωνίας και σε θέματα που μας απασχολούν πάντα, όπως το περιβάλλον, η θρησκεία, η ψυχολογία, η ηθική, η επιστήμη και η τεχνολογία. Σκοπός τους να προειδοποιήσουν ότι σε περίπτωση που χαθεί η σωστή κατεύθυνση στην εξέλιξη, τα πράγματα θα οδηγηθούν σε μια δυστοπική κατάσταση.

 Ωστόσο, τίθεται παράλληλα και το ερώτημα αν η μεγάλη άνθηση που παρατηρείται τα τελευταία έτη στις κινηματογραφικές και τηλεοπτικές παραγωγές, με δυστοπική θεματολογία, αποσκοπεί πραγματικά  στο να προβληματίσει τους θεατές για τους πιθανούς κινδύνους του μέλλοντος.  Mήπως τελικά εξυπηρετούνται σκιώδη συμφέροντα και δίνονται ύποπτες κατευθύνσεις προς συγκεκριμένες καταστάσεις μέσω όλων αυτών των παραγωγών, δίχως να το αντιλαμβάνεται άμεσα ο θεατής;

Kαι άραγε όλα αυτά περιορίζονται στη σφαίρα του φανταστικού και στο μυαλό ορισμένων λογοτεχνών ή επιστημόνων; Ή ήδη βιώνουμε μια δυστοπία, και δεν το έχουμε αντιληφθεί οι περισσότεροι;

Aν παρατηρήσουμε προσεκτικά τη σημερινή κοινωνική κατάσταση, θα διαπιστώσουμε ότι η δυστοπία είναι κάτι το απόλυτα πραγματικό σε αρκετά μέρη του πλανήτη.

Ο δυτικός κόσμος βιώνει εδώ και αρκετό διάστημα μια τεχνολογική δυστοπία, με τους υπολογιστές και τα διάφορα gadgets να έχουν γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας εκατομμυρίων ανθρώπων, με αποτέλεσμα την αποξένωση και τον εγκλωβισμό σε εικονικούς και επίπλαστους κόσμους και καταστάσεις.

Σε άλλες περιοχές της Γης, πιο φτωχές και υποανάπτυκτες, οι δυστοπίες  βιώνονται μέσα από απολυταρχίες, εξοντωτικούς πολέμους και δυσμενείς οικονομικές συνθήκες, με τις γνωστές αρνητικές επιπτώσεις για τους λαούς αυτών των περιοχών.

Η γενική κατεύθυνση που δίνουν οι μεγάλες και ισχυρές κυβερνήσεις του πλανήτη έχουν μια έντονη δυστοπική διάθεση. Είτε από σκοπιμότητα είτε από καθαρή ανοησία, η ανθρωπότητα έχει πολλές πιθανότητες να βιώσει ακόμη πιο σκληρές δυστοπίες στο μέλλον, και να επιβεβαιώσει τις ανησυχίες πολλών λογοτεχνικών δημιουργών, κάνοντας πραγματικότητα τα όσα δυσμενή φαντάστηκαν.

Από όλους μας εξαρτάται να έχουμε ως όραμα μας  την ουτοπία, ώστε να επιτύχουμε το καλύτερο δυνατό, μακριά από δυστοπικές καταστάσεις που μόνο έντονα  προβλήματα θα φέρουν. Ας προβληματιστούμε θετικά λοιπόν.