Ο ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ  ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ , 1

Του Θανάση Μουσόπουλου

    Ο Κωστής Παλαμάς ταξίδεψε πολύ λίγο, εντούτοις με το νου και την ψυχή του γυρίζει σε όλο τον ελληνικό κόσμο και σ’ όλο τον ντουνιά.

   Σε παλιότερες  εργασίες μου φώτισα μέσα από τους στίχους του και τα άλλα κείμενά του τις αναφορές του, και την αγάπη του θα έλεγα,  για τη Μακεδονία και τη Θράκη.

  Αναφέρω τρεις σχετικές εργασίες μου από που πιστοποιούν τη σχέση αυτή:

1. Ο Κωστής Παλαμάς για τον Γεώργιο Βιζυηνό, στο περιοδικό «Θρακικά Χρονικά», 1987/88

2. Κωστής Παλαμάς, Βυζάντιο και Θράκη, εισήγηση στο 1^Ο Διεθνές Συμπόσιο Θρακικών Σπουδών, 1987, δημοσιεύθηκε στο περιοδικό “Byzantinische Forschungen”, Band XIV, Amsterdam, 1989

3. Ο Κ. Παλαμάς για τη Μακεδονία και τη Θράκη, στο περιοδικό «Θρακική Επετηρίδα», τ. 9 / 1992 - 94, και σε Ανάτυπο

    Στο άρθρο αυτό, στη σειρά των αναφορών μου στον Κωστή Παλαμά,  με την ευκαιρία των 160 χρόνων από τη γέννησή του,  θα παραθέσω κάποια αποσπάσματα  για τα όρια του Ελληνισμού – Μακεδονία και Θράκη, Κρήτη και Κύπρος.

Α. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗ

   Θα ξεκινήσω με τον θρακιώτη Ορφέα, τον οποίο ο Παλαμάς αρκετές φορές επικαλείται, ως σύμβολο θα έλεγα της ποίησης.

 Ὀρφικὸς Ὕμνος

Ἔξω ἀπὸ τοὺς δρόμους τῶν ἀστόχαστων, / λειτουργὸς καὶ ψάλτης ὀρφικός, / ἕναν ὕμνο ξαναφέρνω
μιᾶς λατρείας πανάρχαιας πρὸς τὸ φῶς. / Ἔτρεξε ὡς τὰ τώρα ὁ λογισμός μου, / καταχωνιασμένος ποταμὸς / ξάφνισμα στὸ βούισμα τῶν ἀνθρώπων, / τῆς κιθάρας μου ὁ ρυθμός.
Νύχτα ξεκινῶ, νύχτ᾿ ἀνεβαίνω / τὴ δυσκολανέβατη κορφὴ
θέλω μόνος, θέλω πρῶτος / τ᾿ ἀπολλώνιο φῶς νὰ χαιρετίσω,
ἐνῶ κάτου στοὺς ἀνθρώπους / θὰ εἶν᾿ ἀκόμα ὁ ὕπνος καὶ τὸ σκότος.

   Το ορφικό σύμβολο που χρησιμοποιεί ο Παλαμάς αποδεικνύει ακόμη μια φορά τη στενή σύνδεσή του με την αρχαιότητα. Είναι ενταγμένη στην ιδέα της ελληνικής συνέχειας που ιδιαίτερα στο δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα ήταν κυρίαρχη στους διανοουμένους ως απάντηση στις «θεωρίες» του Φαλμεράιερ (1790 – 1861) για τη φυλετική καταγωγή των νεοελλήνων.

  Και το επόμενο πολύ γνωστό απόσπασμα, από τους Ίαμβους και Ανάπαιστους, ακριβώς τη διαχρονικότητα αυτή τονίζει. 

[…]Ὁ Ἀκρίτας εἶμαι, Χάροντα, / δὲν περνῶ μὲ τὰ χρόνια.
Μ᾿ ἄγγιξες καὶ δὲ μ᾿ ἔνοιωσες / στὰ μαρμαρένια ἁλώνια;

Εἶμ᾿ ἐγὼ ἡ ἀκατάλυτη / ψυχὴ τῶν Σαλαμίνων.
Στὴν Ἑφτάλοφην ἔφερα / τὸ σπαθὶ τῶν Ἑλλήνων.

Δὲ χάνομαι στὰ Τάρταρα, / μονάχα ξαποσταίνω.
Στὴ ζωὴ ξαναφαίνομαι / καὶ λαοὺς ἀνασταίνω!

  Κι όταν ο Παλαμάς μιλάει για την Κωνσταντινούπολη, πράγμα που συμβαίνει πολλές φορές, τονίζει τη συνέχεια και ενότητα:

Ὤ! Πόλη!

Ὤ! Πόλη! Ἐσὺ τοῦ πράσινου διθάλασσο ὅραμα, / Πατρίδα τῆς Πατρίδας μου, οἱ Σουλτάνοι / Σὲ ντρόπιασαν, ἐμάρανέ σε ὁ Ξεπεσμός.
Ὅμως ὁ Ἀθάνατος Ἀϊτὸς δὲ σὲ ξεχνάει. / Ἀπὸ Βοριᾶ, ἀπὸ Δύση κι ἀπ᾿ Ἀνατολή, / Ἀράδα κράδα δοξαστὴς ρηγάδων τροπαιοφόρων,
Γυρνάει τὶς νύχτες πρὸς ἐσὲ νὰ στάξει δάκρυα πύρινα.
Ἀπάνου ἀπ᾿ τοὺς τάφους τῶν Αὐτοκρατόρων.

  Περίφημο είναι το ποίημα «Οι λύκοι», απ’ όπου ένα μόνο απόσπασμα για τη Θράκη και την Κωνσταντινούπολη θα παραθέσουμε – και την περίφημη πρώτη στροφή:

Βοσκοί, στὴ μάντρα τῆς Πολιτείας οἱ λύκοι! Οἱ λύκοι! /  Στὰ ὅπλα, Ἀκρῖτες! Μακριὰ καὶ οἱ φαῦλοι καὶ οἱ περιττοί, /  καλαμαρᾶδες καὶ δημοκόποι καὶ μπολσεβίκοι, /  γιὰ λόγους ἄδειους ἢ γιὰ τοῦ ὀλέθρου τὰ ἔργα βαλτοί. / […] Τραγουδημένη κλεφτουριά, Γένος, ἀρματολίκι, / τὰ ξεγραμμένα καὶ τὰ τριμμένα ψέματα, ἀχνοί, / Ἰδέα βυζάχτρα τῶν τετρακόσιων χρόνων, ἡ φρίκη / τώρα, τὸ μάθημα τῶν Ἑλλήνων ὡς χτές, ἐσὺ / τοῦ ραγιᾶ μάνα βιβλικό, πλάσμα ὀρφικό, Εὐρυδίκη, / τοῦ πανελλήνιου μεγαλονείρου χρυσοπηγή, / μᾶς τὸν καθρέφτιζες μέσ᾿ στῆς Πόλης τὸ βασιλίκι / τὸν ξυπνημένο Μαρμαρωμένο, κυνηγητὴ / τοῦ Ἰσλάμ. Ἡ Θρᾴκη προικιό του, ὢ δόξα! Καὶ ἀπανωπροίκι / μιὰ Ἑλλάδα πάλε στὴν τουρκεμένην Ἀνατολή, / τῆς Ἰωνίας γλυκοξημέρωμα.... Οἱ λύκοι! Οἱ λύκοι! / κ᾿ οἱ βοσκοὶ ἀνάξιοι, λύκοι καὶ οἱ σκύλοι κ᾿ οἱ ἀντρεῖοι δειλοί […]

  Με το θάνατο του Παύλου Μελά ο Κωστής Παλαμάς συνθέτει ένα ελεγείο γεμάτο δύναμη και ελπίδα για τον Μακεδονικό αγώνα:

Παύλος Μελάς

  Κλείνοντας την ενότητα αυτή, παραθέτω αποσπάσματα από ποίημα του 1925, χαρακτηριστικό για τα όρια του Ελληνισμού:. 

 Γνώμες, καρδιές, όσοι Έλληνες, / και μέσα στην κοιλάδα / του δάκρυου εδώ, κι αντρειεύοντας / από μια πίστη, Ελλάδα! / κράχτε, στο νου ριζώστε τη με το Σταυρό, με δόρυ,/ Σοφία, Μητέρα, Κόρη,/ Παντάνασσα, Αθηνά. /

 Γνώμες, καρδιές, όσοι Έλληνες, / ό,τι είστε, μην ξεχνάτε, / δεν είστε από τα χέρια σας / μονάχα, όχι. Χρωστάτε / και σε όσους ήρθαν, πέρασαν, / θα “ρθούνε,  θα περάσουν. / Κριτές, θα μας δικάσουν / οι αγέννητοι, οι νεκροί. […]

Πολίτες ας τη χτίσουμε / και οπλίτες εδώ και όλοι / του ονείρου εδώ την Πόλη / με την Αγιά Σοφιά. / Η λειτουργία δεν τέλειωσε / κομμένη, για το τέρμα / κι αν ξαναρχίσει, ατέλειωτη / ξανά θα βρει το γέρμα, / για να προσμένουμε άγρυπνοι / στη νύχτα να προβάλει / του όρθρου το γέλιο πάλι / που προμηνάει το φως.

(ακολουθεί το δεύτερο μέρος, Κύπρος και Κρήτη)

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΞΑΝΘΗ, ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2020