ΝΙΚΟΣ ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ – ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ Αφιερωμένο στον παιδικό φίλο Γιάννη Παπαχρόνη του Θανάση Μουσόπουλου

Υποβλήθηκε από tarnaout στις Δευ, 27/07/2020 - 10:00.

 

Σε καιρούς κρίσης και ανυδρίας φαίνεται περισσότερο η απουσία του πνευματικού ανθρώπου. Ποιος είναι όμως ο πνευματικός άνθρωπος; «Δεν είναι ο τέλειος, αλλά εκείνος που λαχταρά την τελειότητα» λέγει ο Κώστας Τσιρόπουλος (1930 - 2017) και ο Μάριος Πλωρίτης (1919 – 2006), παρατηρεί: «Ο πνευματικός άνθρωπος δεν εξαντλεί το χρέος του, όταν περιορίζεται στη στενή ‘πνευματική’ του αποστολή. Παράλληλα μ’ αυτήν υπάρχει και η κοινωνική του αποστολή. Κι η δεύτερη είναι εξίσου σημαντική με την πρώτη … Το χρέος του πνευματικού ανθρώπου γίνεται πολλαπλάσιο σε ώρες κρίσης – κρίσης ιδεών, αρχών, θεσμών, δικαιωμάτων. Τότε έχει καθήκον ο πνευματικός άνθρωπος να δράσει, να μιλήσει, ν’ αγωνιστεί, να γαλβανίσει τους ενθουσιώδεις, να ξεσκεπάσει τους κάπηλους, να καταγγείλει τους επιτήδειους» (εφημ. «Το Βήμα»).

Σε πρόσφατα κείμενά μου μίλησα για τέσσερις πνευματικούς ανθρώπους του εικοστού αιώνα: τον Παναγιώτη Μιχελή (1903 - 1969), τον Γιώργο Θεοτοκά (1905 - 1966), τον Κορνήλιο Καστοριάδη (1922 - 1997) και τον Ιωάννη Συκουτρή (1901 – 1937). Προσεγγίσαμε κυρίως τις απόψεις τους όσον αφορά τον ρόλο του πνευματικού ανθρώπου. Ο καθένας από τη δική του οπτική (αισθητική, πολιτική, φιλοσοφία, φιλολογία). Έκρινα ότι οφείλω να παρουσιάσω το θέμα μου από την πλευρά ενός ορθόδοξου θεολόγου, του συμπατριώτη μας και φίλου Νίκου Ματσούκα (1934 – 2006).

Για τον Νίκο Ματσούκα έχω μιλήσει και γράψει πολλές φορές στο παρελθόν. Αναφέρω δύο πρόσφατες εργασίες μου, του 2017 «Ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΝΙΚΟΣ ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ ΜΙΛΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ» με την ευκαιρία του Έτους Νίκου Καζαντζάκη και του 2018 «ΞΑΝΘΙΩΤΙΚΑ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΜΑΤΣΟΥΚΑ (1934 – 2006)» στην τιμητική εκδήλωση που οργάνωσε το 3ο ΓΕΛ Ξάνθης.

Αφορμή του τωρινού άρθρου μου, στα πλαίσια των κειμένων μου για τον πνευματικό άνθρωπο, στάθηκε ένα βιβλίο του 1968 με τίτλο «Ορθόδοξος Πνευματικότητας * Χριστιανισμός - Μαρξισμός» Σεμινάριον Θεολόγων Θεσσαλονίκης. Το βιβλίο αυτό μου το χάρισε το 1974 ο αρχαίος φίλος Γιάννης Παπαχρόνης, εκλεκτός ψάλτης και δάσκαλος της ψαλτικής. Του αφιερώνω το κείμενό μου τούτο ως αντίδωρο, με αγάπη.

*

Στον Πρόλογο του βιβλίου «Ορθόδοξος Πνευματικότητας * Χριστιανισμός - Μαρξισμός» ο καθηγητής Σάββας Αγουρίδης αναφέρεται στο σεμινάριο του έτους 1966-67 στο οποίο θεολόγοι μελέτησαν τα δύο θέματα του τίτλου. Ανάμεσα στους εισηγητές ήταν ο Νίκος Ματσούκας που εισηγήθηκε δύο ενδιαφέροντα θέματα: «Η Ορθόδοξος πνευματικότης και ο σύγχρονος πνευματικός άνθρωπος» και «Προέλευσις και φύσις της Θρησκείας κατά τον Μαρξισμός». Τότε ακόμη ο Ματσούκας έγραφε στην καθαρεύουσα, μετά - πρωτοπορώντας στο χώρο του - μεταστράφηκε γλωσσικά.

Στο άρθρο τούτο μας ενδιαφέρει η πρώτη εισήγηση, όπου: «Στο πρώτο μέρος ο εισηγητής αναλύει τα θεμελιώδη σημεία της Ορθόδοξης πνευματικότητας και στο δεύτερο τα στοιχεία και τις τάσεις στη σύγχρονη πνευματική ζωή, καθώς και τη θέση της Ορθοδοξίας στον σύγχρονο κόσμο».

Θα παραθέσω πρώτα ένα μικρό βιογραφικό σημείωμα:

Ο Νίκος Ματσούκας γεννήθηκε στην Ξάνθη το 1934. Σπούδασε θεολογία και φιλοσοφία στα Πανεπιστήμια Θεσσαλονίκης και Χαϊδελβέργης. Επί 42 χρόνια υπηρέτησε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, κατά το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα ως καθηγητής της Δογματικής και της Ιστορίας της Φιλοσοφίας στη Θεολογική Σχολή του ίδιου Πανεπιστημίου. Έγραψε εκτενή έργα, μονογραφίες και άρθρα θεολογικού και φιλοσοφικού περιεχομένου. Βιβλία και μελέτες του μεταφράζονται σε ξένες γλώσσες. Ασχολείται με τη λογοτεχνία, κυρίως με την παραδοσιακή, και κατά καιρούς υπήρξε συνεργάτης των περιοδικών "Διαγώνιος" και "Θρακικά Χρονικά". Λαμπρή επιτυχία είχαν τα πεζογραφήματά του: "Γλυκόπικρες ρίζες", "Ζηλωτικά πόλεως Θεσσαλονίκης (1342-1349)", "Ευρώπη ωδίνουσα" και "Ο θαμπός καθρέφτης" (πεζά - ποιήματα). Μετέφρασε στην ελληνική γλώσσα Κάφκα, Έσσε, Πασκάλ, Μπερδιάγιεφ, Ευδοκίμοφ, Ράιχ και Στανιλοάε. Έφυγε από τούτη τη ζωή το 2006.

*

Ο Νίκος Ματσούκας δεν ήταν «επαγγελματίας», ήταν ένας ειλικρινής και αφοσιωμένος Ορθόδοξος Χριστιανός. Έχω διατυπώσει ένα κριτήριο για το πρόσωπο και την προσφορά του: «Θέλω να πω τι θαύμαζα στον Νίκο - το πρώτο και σημαντικότερο: δεν έκρυβε τις ρίζες του και τη φτωχική καταγωγή του. Δεν μεγαλοπιάστηκε που λέμε. Και δεν χάιδευε αφτιά. Σημαντικό που πολύ νωρίς απέβαλε την καθαρεύουσα και έγραφε στη στρωτή δημοτική, καινοτομώντας νομίζω και στον επιστημονικό χώρο του».

Το κείμενο για την Ορθόδοξη πνευματικότητα, είναι γραμμένο σε καθαρεύουσα. Θα δώσω κάποια αποσπάσματα από το πρώτο κεφάλαιο στη γλώσσα του συγγραφέα, στη συνέχεια, όμως, στο δεύτερο μέρος θα επιχειρήσω να συμπυκνώσω τη σκέψη του ή να μεταφέρω το λόγο του στη σύγχρονη μορφή.

Α΄

α. Η Ορθοδοξία έχει ως κέντρον την σωτηριολογίαν εντός της κοινωνικής ομάδος των ζώντων μελών.

β. Σωτηριολογία και εκκλησιαστική πνευματικότης είναι ασυγχύτως και αδιαιρέτως ηνωμένα. Εκτός της Εκκλησιολογίας δεν νοείται ορθόδοξος πνευματικότης.

γ. Το άγιον διαβιβρώσκει το μη άγιον. Αι δύο αυταί διαστάσεις συνυπάρχουν και αλληλοπολεμούνται. Η μεταμορφωτική δύναμις του αγίου νοείται πάντοτε διαλεκτικώς. Το άγιον δύναται να εκπέση εις το μη άγιον και το μη άγιον να γίνη άγιον […] Η ορθόδοξος πνευματικότης έχει εμπιστοσύνην μόνον εις τα δωρεάς του Αγίου πνεύματος δυνάμει της αναστάσεως. Εκ του γεγονότος αυτού ρυθμίζει και την σχέσιν της προς τον κόσμον. Ο κόσμος τελεί υπό δυναμικήν μεταμόρφωσιν.

Β΄

Το ζήτημα που απασχολεί τον Νίκο Ματσούκα στο δεύτερο κεφάλαιο της εισήγησης: «Ποίος είναι ο σύγχρονος πνευματικός άνθρωπος;». Θα παραθέσω μέσα σε εισαγωγικά τα σημεία του κειμένου του που μεταφέρω στην ομιλούμενη γλώσσα μας.

Ξεκινά ο Νίκος Ματσούκας θέτοντας το καίριο ερώτημα: από πού καθορίζεται ο σύγχρονος άνθρωπος.

«Έχει ιστορία η πνευματική του εξέλιξη και άφησαν ανεξίτηλα ίχνη επίδρασης δυνάμεις προηγούμενων πολιτισμών; Ο A. Camus σε ένα κλασικό έργο, L’ homme révolté, ισχυρίζεται ότι ο νέος τύπος ανθρώπου προέρχεται από την επανάσταση του ενάντια σε κάθε απολυταρχία στην πολιτική και πνευματική ζωή, ενάντια στα άλυτα κοινωνικά προβλήματα και κυρίως ενάντια στην ιδέα του προσωπικού αγαθού θεού, του οποίου η θέση σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αιτιολογηθεί λόγω των ιστορικών αντινομιών. Αναγνωρίζει όμως ότι η επανάσταση αυτή των γάλλων διαφωτιστών, των ρομαντικών και των μαρξιστών δεν οδηγήθηκε σε θετική έκβαση. Συντελέστηκε όμως η θραύση των προηγούμενων πνευματικών κλοιών».

Κάθε εποχή κάνει την επανάστασή της σημειώνει ο Ματσούκας, συμφωνώντας με τον Καμύ στο ότι «ο σύγχρονος άνθρωπος είναι το γνήσιο παιδί μιας κοσμογονικής επανάστασης».

Από την Αναγέννηση και μετά πολλά άλλαξαν, δημιουργήθηκαν νέες πολιτικές και οικονομικές συνθήκες. Παρά τις αλλαγές, πολλοί μιλούν για τη διάσπαση του ανθρώπου, την ανισορροπία. Ο εικοστός αιώνας είναι «ο αιώνας των περισσότερων πολέμων και νεκρών, του υποσιτισμού και της πείνας μεγάλων μαζών […] Ο σύγχρονος άνθρωπος μπλέχθηκε σε συνθετότερα προβλήματα και έχει πάρα πολλές sui generis πνευματικές ανησυχίες σε σχέση με άλλες εποχές […] Ο σύγχρονος άνθρωπος βρίσκεται σε ένα πλέγμα αντιφατικών καταστάσεων».

Στη συνέχεια ο Ν. Ματσούκας αναφέρεται στη φιλοσοφία του υπαρξισμού, που αγνοεί την «οργάνωση του αντικειμενικού κόσμου» και καταφεύγει «στα άδυτα του υποκειμενικού κόσμου» όπου «ανακάλυψε τη δικαιοδοσία της ύπαρξης, που κινείται σε κατάσταση άγχους και οδύνης». Ο συγγραφέας περιγράφει τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης εποχής, θεωρώντας πως έντονος είναι ο ανθρωποκεντρισμός της σύγχρονης πνευματικής ζωής, που όμως «δεν μπορεί να κατανοήσει την αλήθεια ότι η ύπαρξη του ανθρώπου έχει τις ρίζες του στον Θεό».

Στο τελευταίο μέρος του δεύτερου αυτού κεφαλαίου ο Ν. Ματσούκας αναφέρεται στη θέση της χριστιανικής εκκλησίας, και μάλιστα της ορθόδοξης, μιλώντας για τη θέση της ορθόδοξης πνευματικότητας στο σύγχρονο κόσμο.

Παραθέτω τα αποσπάσματα στη γλώσσα της εισήγησης:

«Η Ορθοδοξία έχει την ιδίαν αποστολήν εις τον κόσμον, την οποίαν είχεν η αρχέγονος Εκκλησία. Το πνεύμα αυτής είναι οικουμενικόν. Θα ήτο τραγικόν λάθος σήμερον εις την οικουμενικήν εποχήν η ορθοδοξία να απουσιάση από τον αγώνα και τον διάλογον. Ο διάλογος είναι βασικόν στοιχείον του οικουμενισμού».

Η ορθοδοξία οφείλει να συμμετέχει στον διάλογο, παρατηρεί εύστοχα: «Ο Σωκράτης ουδέποτε συμμερίζεται τα γνώμας των συζητητών του. Τας χρησιμοποιεί προς αφύπνισιν των κρυφών δυνατοτήτων του λόγου». Θεωρεί ότι ο οικουμενισμός στην εποχή μας είναι στοιχείο θετικό. Οι εκπρόσωποι της Ορθοδοξίας οφείλουν να γνωρίσουν καλά «διά μελέτης και ερεύνης την πνευματικότητα της εποχής μας και τον τρόπον της σκέψεως του συγχρόνου ανθρώπου εις την φιλοσοφίαν, ποίησιν, λογοτεχνίαν και την Τέχνην αυτού, ώστε να του μεταφέρουν το κήρυγμα της σωτηρίας […] Η Ορθοδοξία χωρίς να εξαρτά το παν εκ της ανθρωπίνης δυνατότητος θα διακηρύξη διά του κηρύγματος και του διαλόγου ότι η σωτηρία είναι η δωρεά του Αγίου Πνεύματος δυνάμει του θριαμβευτικού έργου της σωτηρίας διά της σαρκώσεως, του σταυρού και της αναστάσεως».

Έτσι κυκλωτικά επιστρέφει ο Νίκος Ματσούκας στο πρώτο μέρος της εισήγησής του. Να λάβουμε υπόψη ότι η εισήγησή του πραγματοποιείται πριν από πενηνταπέντε χρόνια, στην αρχή της πολυετούς, εργώδους και δημιουργικής πορείας του. Είναι, κατά κάποιο τρόπο, ο μπούσουλας του Νίκου Ματσούκα στην όλη πολιτεία του.

*

Το 1965, μετά από σπουδές Βιβλικής, Συστηματικής Θεολογίας και Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης, έγινε διδάκτορας και το 1969 υφηγητής της ίδιας Σχολής. Στο εξαιρετικό βιβλίο της καθηγήτριας Δέσπως Αθ. Λιόλιου «Εργογραφία Νίκου Αθ. Ματσούκα», Θεσσαλονίκη 1998 (σελ. 49) μπορείς να δεις καταγεγραμμένο το πλούσιο έργο του. Το 1960 στην εφημερίδα Προοδευτική της Ξάνθης δημοσίευσε το πρώτο του άρθρο «Αι δυνατότητες μιας παγκοσμίου ειρήνης υπό το πρίσμα της σημερινής διεθνούς πραγματικότητος» (πρώτο βραβείο του Συλλόγου Διεθνών Σχέσεων), ενώ το 1961 δεύτερη δημοσίευση είναι στα Θρακικά Χρονικά «Περί το εκπαιδευτικόν πρόβλημα». Από κει και πέρα ακολουθούν εκατοντάδες δημοσιεύσεις, άρθρα, βιβλία, πανεπιστημιακά συγγράμματα, μεταφράσεις.

Προσπαθώντας να παρουσιάσω το Νίκο Ματσούκα ως πνευματικό άνθρωπο, στο διαδίκτυο βρήκα στοιχεία που πιστοποιούν τη συνέχεια του έργου του, πώς το βλέπουν και το αξιοποιούν οι νεότεροι θεολόγοι. Θα αναφέρω δύο παραδείγματα.

Πρόκειται για δύο σχετικά πρόσφατες εργασίες, του 2015, του Δ. Παπανικολάου και της Μαρίας Χατζηαποστόλου.

1. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ, Η Δημιουργία και η Πτώση του Ανθρώπου κατά το Νίκο Ματσούκα – Διπλωματική εργασία - 2015

Διαβάζουμε στον Πρόλογο: «Το έργο του αποτελεί αδιαμφισβήτα ένα θησαυρό, που καλείται να εξερευνήσει η νέα γενιά των θεολόγων.Όταν αναφέρεται κανείς στον Νίκο Ματσούκα δεν πρέπει να παραβλέπει,πέρα από τη μεγάλη προσφορά τουστα θεολογικά γράμματακαι την γενικότερη συνεισφορά τουστον πολιτισμόκαι την τέχνη. Ο Ν. Ματσούκας υπήρξε πολυγραφότατοςσυγγραφέας και βαθύςμελετητής της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, της Αγίας Γραφήςκαι της πατερικής γραμματείας. Ήταν ένας άνθρωποςμε ήθος καιμε λεπτή αίσθηση του χιούμορ. Απαλλαγμένος από συμπλέγματα, δίδαξε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, καθοδήγησε και ενέπνευσε όλους εμάς τους φοιτητές,που είχαμε την τιμή και την ευτυχή συγκυρία να παρακολουθήσουμε τις παραδόσεις του στα αμφιθέατρα της Θεολογικής σχολής».

Στα Συμπεράσματα της Διπλωματικής εργασίας : «Συνέπεια, λοιπόν, του προπατορικού αμαρτήματος είναι η ασθένεια της ανθρώπινης φύσης. Ο άνθρωπος, κατά τον Ματσούκα, χρειάζεται θεραπεία. Την θεραπεία αυτή και τη δυνατότητα της ανακαίνισης του ανθρώπου την προσφέρει η ενανθρώπηση του Χριστού, η οποία βρίσκεται στο επίκεντρο της θείας οικονομίας. Η πρόνοια του Θεού δεν αφήνει αβοήθητο τον άνθρωπο και με την απέραντη αγάπη και φιλευσπλαχνία, οδηγεί τον άνθρωπο στη σωτηρία. […] Ο Ματσούκας δεν έχει κανένα πρόβλημα να αναδεικνύει τις διαφορές της ορθόδοξης με τη δυτική παράδοση στο πλαίσιο ενος γόνιμου και αδελφικού διαλόγου. Οι θέσεις του καθηγητή Ν. Ματσούκα, καθιστούν σαφέστερη και καθαρότερη τη δογματική διδασκαλία της ορθόδοξης Εκκλησίας, σε σχέση με εποχές κατά τις οποίες οι επιρροές από το σχολαστικισμό ήταν διάχυτες».

2. ΜΑΡΙΑ ΧΑΤΖΗΑΠΟΣΤΟΛΟΥ, Η χειροτονία των γυναικών στη θεολογία του Νίκου Ματσούκα, Εισήγηση,2015

«Νίκος Ματσούκας. Ένας μεγάλος δάσκαλος. Η σκέψη του πάντα ανατρεπτική και ρηξικέλευθη, γεγονός που τον καθιστά και μεγάλο. Στην ίδια προοπτική, το φλέγον ζήτημα της ιερωσύνης των γυναικών απασχόλησε ουκ ολίγους θεολόγους και δεν θα μπορούσε ένας τόσο μεγάλος θεολόγος και δάσκαλος τόσο σημαντικών θεολόγων, να μην αφήσει το στίγμα του στο συγκεκριμένο προβληματισμό. Έτσι, λοιπόν, κατά το μακαριστό μας δάσκαλο Νίκο Ματσούκα: «Απαρχής ως σήμερα, μια μακραίωνη παράδοση αποκλείει την ιερωσύνη των γυναικών. Αξίζει, ωστόσο, να επισημάνει κανείς ότι αυτός ο αποκλεισμός έγινε ανεπαισθήτως και σιωπηρώς, χωρίς δογματική θέσπιση. […] Αν μελετήσει κανείς την ιστορία του αρχαίου Ελληνισμού με βάση τα κλασικά κείμενα, πολύ εύκολα θα διαπιστώσει μια καταθλιπτικά κυρίαρχη ανδροκρατία με σχεδόν πλήρη εξοβελισμό της γυναίκας από τα δρώμενα του πολιτισμού. Απεναντίας, στον πολιτισμό που καλλιέργησε η ζωή της Εκκλησίας διακρίνει κανείς εντονότατα τα σημεία μιας μητριαρχίας. Με άλλα λόγια, διαχέεται ως αύρα λεπτή ένας μητροκεντρικός πολιτισμός».

Η εισηγήτρια εξετάζει λεπτομερώς το θέμα, και στα συμπεράσματά της αναφέρει: «Ποια είναι, λοιπόν, η πρόταση του Νίκου Ματσούκα; Σίγουρα, πάντα δημιουργική και δυναμική καθώς, «Τέλος θα ήθελα μετριοφρόνως να κάνω μια υπόδειξη στους όποιους θεολόγους που προσάγουν τέτοια ή παρόμοια θεολογικά επιχειρήματα. Τίποτα δεν είναι πιο ισχυρό από τη μακραίωνη παράδοση και την πράξη της Εκκλησίας. Επομένως, Εκκλησία, ως σώμα και πλήρωμα αληθείας, εφόσον είναι πεπεισμένη ότι πρέπει η παράδοση αυτή να μείνει αναλλοίωτη, έχει όλη την άνεση να την κρατήσει, και διόλου δεν χρειάζεται τέτοιου είδους παραθεολογικά επιχειρήματα, που εξάπαντος μειώνουν τη γυναίκα ως μέλος του σώματος ή καλύτερα λυμαίνονται την ίδια τη χαρισματική κοινωνία αυτού του εκκλησιαστικού σώματος. […] Ωστόσο κανείς δεν επιτρέπεται να εφησυχάζει μπροστά σε τόσο ραγδαίες και εκρηκτικές αλλαγές των ιστορικών πραγμάτων. Κατά την προσωπική μου γνώμη, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία αργά η γρήγορα θα υιοθετήσει την ιερωσύνη των γυναικών. Τι μέλλει να πράξει η Ορθοδοξία; Εκείνο που πρέπει να κάνει η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι να προετοιμάζεται όχι με τέτοια σαθρά και επιζήμια θεολογικά επιχειρήματα αλλά με την άρτια κοινωνική οργάνωση της ζωής της, όπου άνδρες και γυναίκες με πλήρη ισοτιμία και ισότητα να εργάζονται αναδεικνύοντας πλούσιους καρπούς χαρισματικής ζωής και καλλιεργώντας την παιδεία και τον πολιτισμό».

*

Ο Νίκος Ματσούκας με το έργο του και την προσφορά του στην εκπαίδευση και στην παιδεία αποτελεί έναν τολμηρό πνευματικό άνθρωπο, που μέσα από τις δικές του προσεγγίσεις χάραξε έναν καινοτόμο δρόμο στον κόσμο της ορθοδοξίας και ορθοπραξίας.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΞΑΝΘΗ, ΙΟΥΛΙΟΣ 2020

 

 

 

 

 

 

 

Επιμέλεια: Τηλέμαχος Αρναούτογλου

Κοινωνικά

Πολιτιστικά

Τοπικά