1. Η Ξάνθη, και η ενιαία Θράκη βέβαια, στενά συνδέεται με τη βαλκανική ενδοχώρα, πολύ περισσότερο από άλλες περιοχές της πατρίδας μας.

Δρόμοι ιστορικοί και δρόμοι πολιτισμού συνδέουν χώρες, λαούς και πόλεις και χωριά, εδώ και πολλούς αιώνες. Μπορεί να πέρασαν οι σχέσεις πολλά σκαμπανεβάσματα, τούτο όμως κατ’ εξοχήν ήταν αποτέλεσμα εξωβαλκανικών παρεμβάσεων.

 

Η βασική οροσειρά της χερσονήσου λέγεται Αίμος, στα τουρκικά Μπαλκάν, απ’ όπου το νεοελληνικό Βαλκανική. Ο όρος Χερσόνησος του Αίμου χρησιμοποιήθηκε το 1808. Αργότερα χρησιμοποιείται η επιστημονική ορολογία Νοτιανατολική Ευρώπη.

 

Οι λαοί της Βαλκανικής, της Χερσονήσου του Αίμου, παρά τις ιδιαιτερότητες, παρουσιάζουν ιστορική ενότητα, προϊόν μακροχρόνιων αλληλεπιδράσεων. Στη νοτιοανατολική Ευρώπη, καθ’ όλη τη διάρκεια της Βαλκανικής Οικουμένης και στους χρόνους της Οθωμανικής κατοχής, η ελληνική παιδεία και η ορθοδοξία υπήρξαν η βάση και το υπόβαθρο κάθε πνευματικής παρουσίας. Και λόγιος και ο λαϊκός πολιτισμός των Βαλκανίων το επιβεβαιώνουν.

 

2. Σήμερα στη Βαλκανική κατοικούν οι Έλληνες, οι Σλάβοι (Βούλγαροι, Σέρβοι, Κροάτες, Σλοβένοι), Ρουμάνοι, Αλβανοί. Εκτός από αυτούς, υπάρχουν μικρότερες εθνότητες Τούρκοι - κατάλοιπα της Οθωμανοκρατίας - Ρομά, Αρμένιοι, Εβραίοι κ.ά.

 

Στα κλασικά χρόνια στη Βαλκανική κατοικούσαν Έλληνες, Θράκες συγγενείς των Ελλήνων, Δάκες ή Γέτες, Ιλυρριοί και άλλα μικρότερα φύλα. Τον 6ο μ.Χ. παρουσιάζονται Σλάβοι, ενώ τον 5ο αιώνα είχαν πρωτοπαρουσιαστεί Βούλγαροι. Τον 9ο αιώνα εκχριστιανίζονται από τους Βυζαντινούς οι Βούλγαροι και οι Σλάβοι. Βορειοδυτικά τον 7ο αιώνα εγκαθίστανται Σλοβένοι, Κροάτες και Σέρβοι, σλαβικά φύλα. Οι Σλοβένοι εκχριστιανίζονται από τους Δυτικούς, ενώ οι Κροάτες και Σέρβοι από τους Βυζαντινούς.

Οι Αλβανοί πρωτοαναφέρονται στα 1080 και μάλλον είναι αυτόχθονες Ιλλυριοί, ενώ οι Ρουμάνοι διαμορφώνονται το διάστημα 8ου - 10ου αι. και επίσης είναι μάλλον αυτόχθονες Δάκες.

 

H Οθωμανική κατάκτηση, 14ος – 15ος αι., σηματοδοτεί το τέλος του Βυζαντίου και των μεσαιωνικών βαλκανικών κρατών. Η Οθωμανική κατοχή κράτησε πεντακόσια χρόνια. Μετά την αρχική πολιτιστική ανακοπή, παρατηρείται σταδιακή ανάπτυξη που επιτυγχάνεται με τη συνεργασία των βαλκανικών λαών, λόγω κοινών προβλημάτων και στόχων. Τα Βαλκάνια γίνονται ένας φραγμός για την εξάπλωση των Ασιατών προς την Ευρώπη. Η ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και η αποτυχημένη πολιορκία της Βιέννης το 1683 αποδεικνύονται τα όρια της Οθωμανικής ισχύος. Από τον 17ο αιώνα αρχίζει η υποχώρηση και εξασθένιση των Οθωμανών, ενώ στον επόμενο αιώνα δημιουργείται το λεγόμενο «Ανατολικό Ζήτημα», δηλαδή η διαχείριση της εκπίπτουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

 

Ο 18ος αιώνας θεωρείται για τα Βαλκάνια περίοδος Αναγέννησης, ενώ ακολουθεί ο Διαφωτισμός. Κάθε περιοχή αναπτύσσεται με τους δικούς της ρυθμούς, ενώ δημιουργούνται προϋποθέσεις για αποτίναξη του ζυγού. Ο Ρήγας Βελεστινλής στο Θούριό του αναφέρεται σε όλους τους λαούς των Βαλκανίων που θα ξεσηκωθούν ενάντια στο σουλτάνο. Πρώτη ξεσπά σε δύο φάσεις η Σερβική επανάσταση (1804 – 1834). Η δεύτερη φάση της συμπίπτει με την Ελληνική επανάσταση, η Φιλική Εταιρεία επεδίωκε το συντονισμό όλων των βαλκανικών λαών. Οι Μεγάλες Δυνάμεις επεμβαίνουν στη Βαλκανική διασφαλίζοντας τα δικά τους συμφέροντα.

 

Κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα οι Βαλκανικές χώρες ακολουθώντας την αρχή των εθνοτήτων διατυπώνουν η κάθε μια τη δική της «Μεγάλη Ιδέα», πράγμα που οδηγεί στις αρχές του 20ου αιώνα στον Θρακικό – Μακεδονικό αγώνα όπως και στους βαλκανικούς πολέμους. Μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο οι συνθήκες Βερσαλιών, Σεβρών και Λωζάνης (1919 – 1923) κλείνουν προσωρινά την πορεία των Βαλκανίων σε σχέση με το «Ανατολικό Ζήτημα».

 

3.Ο λαϊκός πολιτισμός των Βαλκανίων παρουσιάζει πολλά κοινά στοιχεία. Αρχαία Ελληνικά, Ρωμαϊκά και Βυζαντινά κατάλοιπα διαμορφωμένα κάτω από την επίδραση των οθωμανικών επιρροών, αφενός έπαιξαν ρόλο στη μορφοποίηση των εθνικών πολιτισμών, από την άλλη συντελούν και στην κρυστάλλωση μερικών βασικών κοινών χαρακτηριστικών.

Θα επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε ενδεικτικά μερικά στοιχεία του παραδοσιακού πολιτισμού της γειτονιάς του Αίμου.

 

Μέσα από το μωσαϊκό γλωσσών και διαλέκτων αναδύεται η ιστορία και οι εθνογενετικές διαδικασίες των Βαλκανίων, πράγμα που μπορούμε να διαπιστώσουμε και στους άλλους τομείς του βαλκανικού εποικοδομήματος.

Ο Ν. Κ. Μουτσόπουλος μιλώντας για την οικοδομική σημειώνει: «Σε όλες τις άλλες περιοχές, τα Βαλκάνια και το Μικρασιατικό χώρο, η Αρχιτεκτονική είναι ενιαία, όπως και οι μέθοδοι κατασκευής, με μικρές μόνο, κατά τόπους, παραλλαγές».

Θρύλοι, παραδόσεις και τραγούδια αναφέρονται σε αρχοντικά, κάστρα και γεφύρια της νότιας Βαλκανικής. Αλβανοί, Ρουμάνοι, Σέρβοι, Βούλγαροι, Έλληνες και Πομάκοι έχουν σε παραλλαγές το γνωστό «Του γεφυριού της Άρτας». Πρόκειται στην πραγματικότητα για μια παμβαλκανική παραλογή με κοινό «μύθο».

 

Παρ’ όλο που στη χερσόνησο υπάρχει μεγάλη ποικιλία σε εθνότητες, γλώσσες και θρησκείες, εντούτοις εξακολουθούν να επιβιώνουν κοινά έθιμα: πανηγύρια, γλέντια, κουρμπάνια, αποκριάτικα έθιμα. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι μουσουλμανικοί πληθυσμοί, εξισλαμισμένοι ή επήλυδες, γιορτάζουν τις θρησκευτικές τους γιορτές με κορύφωση τα Κουρμπάνια και το καλωσόρισμα της άνοιξης, με τις Κούνιες, το «Χιντελερέζ». Με τις γιορτές αυτές δίνεται ευκαιρία να συναντηθούν τα αγόρια με τα κορίτσια.

 

Όλες οι γιορτές, τα πανηγύρια, οι γάμοι συνοδεύονται από μουσική, τραγούδια και χορούς, που επίσης πιστοποιούν τη βαλκανική κοινότητα. Τα κυριότερα μουσικά όργανα είναι το κλαρίνο, οι φλογέρες, το καβάλ ή τζαμάρα, το λαούτο, το βιολί και το ακορντεόν. Επίσης, ντέφια, τουμπελέκια και ταμπουράς – κυρίως οι μουσουλμάνοι. Η πολυφωνική μουσική στην Ήπειρο και στην Αλβανία μας ανάγει σε αρχαιοελληνικούς τρόπους. Προσθέτουμε τα νταούλια, τις γκάιντες και τους ζουρνάδες στους παραδοσιακούς ρυθμούς. Να σημειώσουμε ότι οι Ρομά είναι οργανοπαίκτες σε όλη τη χερσόνησο του Αίμου που μεταφέρουν ρυθμούς και μελωδίες, χωρίς να κοιτάζουν σύνορα και θρησκείες. Η Οθωμανική κατοχή της Βαλκανικής είχε ως αποτέλεσμα την ευρεία διάδοση της τουρκικής μουσικής, πού έχει βάσεις αραβο-περσικές. Η αραβική μουσική βέβαια στηρίζεται στην αρχαιοελληνική μουσική θεωρία και πρακτική.

Και η ενδυμασία των Βαλκανίων ξεκινά από παλιά, ίσως από τη Ρωμαϊκή εποχή, απ’ όπου κατάγεται η παμβαλκανική φουστανέλλα. Τελετουργικό και προστατευτικό χαρακτήρα είχαν οι ποδιές που προστέθηκαν αργότερα. Να συμπληρώσουμε για τη βαλκανική ενδυμασία ότι, παρά τις ομοιότητες, παρατηρούμε μεγάλες διαφοροποιήσεις ως προς τα στολίδια, τα χρώματα και τα κεντήματα των στολών.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της βαλκανικής κοινότητας μέσα από τις τοπικές ιδιορρυθμίες είναι το θέατρο σκιών με τις «Βαλκανικές διαστάσεις του Καραγκιόζη», σύμφωνα με το ομότιτλο βιβλίο του Βάλτερ Πούχνερ. Ο Καραγκιόζης από την Ινδία και την Ινδονησία τον πρώτο μεταχριστιανικό αιώνα ξεκινώντας, περνά στην Περσία και τον 14ο αιώνα φτάνει στην Οθωμανική Τουρκία, ακμάζει στην Κωνσταντινούπολη και από το 1608 αναφέρονται παραστάσεις στις μεγαλουπόλεις της Βαλκανικής. Στα Γιάννενα στις αρχές του 19ου αιώνα και μετά σε άλλες ελληνικές πόλεις «εξελληνίζεται» και ακμάζει. Ενώ στην Τουρκία είναι μουσειακό είδος, στην Ελλάδα διαγράφει μια αξιόλογη πορεία, δείχνοντας τον πλούτο και τον δυναμισμό της γειτονιάς του Αίμου.

 

4. Οι Αποκριές στη Θράκη και στις χώρες της βαλκανικής χερσονήσου, με τις ιδιαιτερότητες και τις μακρόχρονες ρίζες, έχουν πολλά κοινά.

Η συγκριτική λαογραφία, κατά τον Νικόλαο Πολίτη, συντελεί στην πιο «ανθρωπολογική» κατανόηση των εθίμων και των δοξασιών του λαού.

Σε αυτή τη λογική στηρίζεται το βιβλίο μου «Ξάνθη, στη γειτονιά του Αίμου» έκδοση Δήμου Ξάνθης, 2003, όπου ξεκινώντας από κοινές ιστορικές και πολιτιστικές καταβολές της Θράκης και της βαλκανικής ενδοχώρας, διερευνούμε όχι μόνο το παρελθόν, αλλά και το παρόν και το μέλλον της περιοχής μας.

Παρά τις επιμέρους διαφορές και διαφοροποιήσεις, πολύ συχνές είναι οι ομοιότητες και οι συγγένειες ή «αντιγραφές». Στη Χερσόνησο του Αίμου που τα τελευταία 600 χρόνια συμβιώνουν χριστιανοί και μουσουλμάνοι μπορείς να δεις ως τις μέρες μας πολλές κοινές γιορταστικές εκδηλώσεις.

 

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ - ΞΑΝΘΗ, ΑΠΟΚΡΙΕΣ 2020/2022