Αφιέρωμα στα 50 χρόνια από τον θάνατό του Κώστα Βάρναλη

 (1884 - 1974)

  Πολλά θα μπορούσαν να ειπωθούν για την Αισθητική, την επιστήμη που αναφέρεται στις αισθήσεις, τη διδασκαλία για το ωραίο και τις ποικίλες εκφάνσεις του στη φύση και στην τέχνη. Σε πολλά κείμενα, με την ευκαιρία των πενήντα χρόνων από το θάνατο του οικουμενικού θρακιώτη Κώστα Βάρναλη, προσεγγίσαμε αισθητικές του απόψεις.

   Στο κείμενο που ακολουθεί λίγες αισθητικές πινελιές του θα παρουσιάσουμε, πατώντας σε ένα απόσπασμα από το «Λεξικό Φιλοσοφικών όρων» του Αγησίλαου Σπ. Ντόκα, εκδ. Αστήρ, 1981:

    «Αντικείμενο της αισθητικής αποτελεί η υπόδειξη και ο καθορισμός των γενικών κανόνων της καλλιτεχνικής δημιουργίας, η ερμηνεία της ποιότητας και της αλήθειας ενός έργου σε συνάρτηση με τις κάθε φορά υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις, η αισθητική αποτίμησή τους και η αμοιβαία σχέση περιεχομένου και μορφής» (σελ. 10)

*

 Μιλώντας ο Βάρναλης για το αισθητικό φαινόμενο γενι­κά ή μέσα από τις συγκεκριμένες δημιουργίες (αρχαίες και νέες),  κάνοντας αναγωγές σε γενικές διαπιστώσεις και αι­σθητικούς κανόνες, αποδείχτηκε και στο χώρο της αισθητι­κής και της κριτικής ένας καινοτόμος και πρωτοπόρος.

  Ο Βάρναλης θεωρεί ότι η τέχνη είναι μια αυτόνομη κοινωνική λειτουργία, παράλληλη και όχι επάλληλη με τις άλλες (ηθι­κή, πολιτική, θρησκεία κλπ.) για να τις υπηρετεί. «Έχει δικές της επιδιώξεις, που ο βαθμός της πραγμάτωσής τους αποτε­λεί και κριτήριο για την αξιολόγηση των έργων της». Η παι­δαγωγική αξία της τέχνης είναι τυχαία, κάτι που δεν το επι­διώκει ο καλλιτέχνης.

   Να σημειώσουμε ότι μετά τις σπουδές του στη Φιλολογία του Πανεπιστήμιου της Αθήνας στις αρχές του εικοστού αιώνα,  στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα, εκτός από τη λογοτεχνική του παρουσία, έχουμε και δραστηριότητα σε θέματα Αισθητικής. Συγκεκριμένα αναφέρουμε, το 1913 το άρθρο «Για το Τραγούδι», το 1915 «Η διδακτική αξία των ποιημάτων του Βαλαωρίτη» και το 1917 τη διάλεξή του στον «Παρνασσό» για τον Βιζυηνό, για την οποία τον επαίνεσε ο Κωστής Παλαμάς.

  Έτσι, με όλη αυτή την «προεργασία» σε θέματα Αισθητικής, το 1919 επιλέγεται από το Υπουργείο Παιδείας - ύστερα από διαγωνισμό - ως κρατικός υπότροφος και πηγαίνει στο Παρίσι για μετεκπαίδευση στη νεοελληνική λογοτεχνία.

  Να σημειώσουμε ότι μετά την πτώση του Βενιζέλου, τον Νοέμβριο του 1920 διακόπτεται η υποτροφία και ο Βάρναλης αρχές του 1921 επανέρχεται στην Ελλάδα.

Όμως, η κυβέρνηση Πλαστήρα αργότερα ξαναδίνει την υποτροφία και το 1923 πηγαίνει πάλι στο Παρίσι. Το καλοκαίρι του 1924 προσκαλεσμένος του Δημ Γληνού έρχεται στην Αθήνα και διδάσκει νεοελληνική λογοτεχνία στην Παιδαγωγική Ακαδημία.

  Διαβάζουμε στο έργο «Συμβολή στην Εργογραφία του Κώστα Βάρναλη - Αισθητικά - Κριτικά 1911 - 1944» (Κέδρος, 1984) της Λούτσια Μαρκεζέλι  Λουκά:

«Στο Παρίσι, όπου έφτασε αμέσως μετά το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, ο Βάρναλης βρέθηκε σε πολιτιστικό και μορφωτικό κλίμα αρκετά διαφορετικό από το κλασικιστικό και ιδεοκρατικό που επικρατούσε στην Αθήνα: η ακαδημαϊκή κουλτούρα ήταν ακόμα γερά στα χέρια των θετικιστών, κι ο Βάρναλης επηρεάστηκε βαθιά από τα διδάγματα του Charles Lalo, του αρχηγού της “αντικειμενικής κριτικής”, καθηγητή της ιστορίας της τέχνης στη Σορβόνη» (σελ. 15).

  Να δούμε στη συνέχεια πώς διαμόρφωσε τις αισθητικές του αντιλήψεις ο Βάρναλης.

  Με βάση το βιβλίο του Λαλό «Στοιχεία Αισθητικής»,  θα αναφερθούμε στις «Οι πέντε κύριες σχέσεις του έργου με τη ζωή του δημιουργού ή του φιλότεχνου» που συμπυκνώνουν τις απόψεις του Λαλό.  

  Η τέχνη μάς κάνει να ξεχνούμε τη ζωή, με το παιχνίδι. Η θέαση του κόσμου είναι αντιπερισπασμός, ή φυγή, πλεόνασμα ή πολυτέλεια.

  Το έργο εκφράζει περισσότερο εκείνο που λείπει στην πραγματική ζωή παρά εκείνο που είναι.

  Κατά την αριστοτελική κάθαρση, το έργο παίζει ρόλο απελευθέρωσης, ηθικής λύτρωσης, όπως κάνει στο σώμα ένα απόστημα ή μια ελαφρά ένεση ορού.

  Ο καλλιτέχνης ασκεί την τέχνη του, ο μουσικός τη μουσική, ο ζωγράφος τη ζωγραφική, ο ποιητής την ποίηση. Η τέχνη έχει σχετική αυτονομία σε σχέση με τις άλλες δραστηριότητες της ζωής.

  Η τέχνη εξιδανικεύει την πραγματικότητα.

  Αποστολή του έργου τέχνης είναι να ενισχύσει την πραγματική ζωή, όπως είναι.

  Όλα τα παραπάνω ισχύουν άλλοτε περισσότερο, άλλοτε λιγότερο. Πάντως, το ίδιο έργο τέχνης μπορεί να εκπληρώσει άλλο σκοπό στο δημιουργό του κι άλλο στο κοινό του.

*

  Αν θα ήθελα να διατυπώσω συνοπτικά την αισθητική άποψη του Βάρναλη, τρεις, νομίζω, είναι οι άξονες της αισθητικής άποψής του:

«Η τέχνη είναι αυτόνομη, μορφή και περιεχόμενο είναι αδιαίρετο σύνολο, για την τέχνη απαιτείται και έμπνευση και λογική ενέργεια».

    Απαντά ο Κώστας Βάρναλης, στις 27 Σεπτεμβρίου 1940 στην εφημερίδα Πρωία δημοσιεύει το χρονογράφημα «Ποίος ευθύνεται περισσότερο»

«Η κοινωνία μορφώνει την τέχνη της. Αυτό είναι το αξίωμα. Όμως και η Τέχνη με τη σειρά της μορφώνει την κοινωνία».

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΞΑΝΘΗ, 2 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2024