Του Θανάση Μουσόπουλου

 Ευχαριστώ από τα βάθη της καρδιάς μου για την τιμητική πρόσκληση τους «Ίωνες» - την Πολιτιστική Εστία Μικρασιατών Νέας Ιωνίας. Ευχαριστώ επίσης τον εκλεκτό φίλο Πασχάλη Δήμου για την ευγενική πρότασή του, καθώς και για την  ανάγνωση της εισήγησής μου. Λυπούμαι για την απουσία μου.

  Θα μου επιτρέψετε να σας συγχαρώ για την οργάνωση του Τριήμερου Συνεδρίου και για τις άλλες εκδηλώσεις μνήμης και τιμής για τα εκατό χρόνια της αειθαλούς Νέας Ιωνίας της Μαγνησίας.

  Για να είμαι ειλικρινής, θα περίμενα σε όλη την επικράτεια να οργανώνονταν - αυτά τα χρόνια - ανάλογες εκδηλώσεις για τη Μικρασιατική Πληγή του 1922 και την Προσφυγική ανάδυση και πνοή.

  Δεν είναι ασήμαντο γεγονός ούτε το πρώτο - η Πληγή - ούτε το δεύτερο - η Πνοή.

  Ο εμπρησμός των χριστιανικών συνοικιών της Σμύρνης είναι το ένα θέμα, το άλλο συνταρακτικό γεγονός είναι  η αδιαφορία των  πλοίων των ευρωπαίων που βρίσκονταν στο λιμάνι της Σμύρνης  απέναντι στις χιλιάδες των Ελλήνων και Ελληνίδων που πάλευαν να φύγουν για να γλιτώσουν.

    Έχουν γραφεί  λογοτεχνήματα και άλλα κείμενα που περιγράφουν τις βάρβαρες αυτές ώρες.  Συνταρακτικό είναι το βιβλίο «Η Κατάρα -ή  Η Μάστιγα της Ασίας» (1926) του αμερικανού  Γενικού Προξένου  στη Σμύρνη φιλέλληνα  και ποιητή George Horton  (1859 - 1942). Γράφει:

 «Στην καταστροφή της Σμύρνης υπήρχε ένα χαρακτηριστικό που δεν ημπορεί να βρει κανείς στην καταστροφή της Καρχηδόνας. Δεν υπήρχε στόλος Χριστιανικών πολεμικών στον λιμένα της Καρχηδόνος που παρακολουθούσε μια κατάσταση για την οποία ήταν υπεύθυνες οι κυβερνήσεις των. Στην Καρχηδόνα δεν υπήρχαν Αμερικανικά καταδρομικά».

*

    Αφετηρία του προσφυγικού ζητήματος μπορούν να θεωρηθούν οι μετακινήσεις ελληνικών πληθυσμών στα χρόνια της επανάστασης του 1821 από διάφορα μέρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, λόγω αποτυχίας της επανάστασης εκεί. Oι εντόπιοι αντιδρούσαν έντονα για την παρουσία των προσφύγων. Οι κυβερνήσεις αδιαφόρησαν γενικά για τα προβλήματα των προσφύγων. Η διαμάχη αυτοχθόνων – ετεροχθόνων ήταν έντονη. Στο δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα και στις δύο πρώτες δεκαετίες του 20^ου αιώνα παρουσιάζεται από πολλές εστίες και αιτίες μεγάλο προσφυγικό ρεύμα. Ακολουθεί η Μικρασιατική Πληγή και η Σύμβαση Λωζάννης που οδηγεί σε ανταλλαγή πληθυσμών: Η ανταλλαγή που προβλεπόταν (1923) είχε αναδρομική ισχύ από το 1912. Η συμφωνία διέφερε από τις προηγούμενες, γιατί πρόβλεπε μαζική μετακίνηση πληθυσμών και είχε υποχρεωτικό χαρακτήρα.

  Οι πρόσφυγες πέρασαν πολλά σε όλα τα επίπεδα και σε όλες τις φάσεις. Σωματικά και ψυχικά τα τραύματά τους. Οι αρρώστιες κατέβαλλαν τους πρόσφυγες που ήταν ταλαιπωρημένοι, πρόχειρα στεγασμένοι και  υποσιτίζονταν. Επιπλέον, ήταν ψυχικά τραυματισμένοι από την απώλεια συγγενών και φίλων, της πατρογονικής γης και του ευρύτερου κοινωνικού χώρου όπου είχαν ζήσει. Στη φάση της ένταξής τους στη νέα πατρίδα, πολυεπίπεδα επίσης  τα προβλήματα.

  Ιδιαίτερα σημαντικές, παρά τα αρχικά κυρίως προβλήματα, είναι οι επιπτώσεις σε όλη τη δομή της νεοελληνικής κοινωνίας, από την άφιξη των προσφύγων.

  Αρχικά, ο πληθυσμός της Ελλάδας αυξήθηκε κατά 20% μεταξύ 1920 – 1928. Μεταβλήθηκε η εθνολογική σύσταση του πληθυσμού: το 1920 η Ελλάδα είχε 20%  μη Έλληνες ορθοδόξους, ενώ το 1928 μόλις 6%. Γενικά ενισχύθηκαν οι αραιοκατοικημένες παραμεθόριες περιοχές της Βόρειας Ελλάδας.  Όσον αφορά την οικονομία, μεσοπρόθεσμα αυτή ωφελήθηκε από την εγκατάσταση των προσφύγων. Η θέση της γυναίκας αναβαθμίστηκε με την άφιξη του αναπτυγμένου γυναικείου πληθυσμού. Γενικότερα, σημαντική υπήρξε η προσφορά των προσφύγων στη διαμόρφωση της σημερινής ελληνικής ταυτότητας.

*

   Μια σειρά βιβλίων - που κυρίως αναφέρονται στην ιστορία και τον πολιτισμό χωριών της περιφέρειας της Ξάνθης -  δίνουν πολλά στοιχεία για τους πρόσφυγες της περιοχής μας, την προέλευση, εγκατάσταση και προσαρμογή τους στο νέο περιβάλλον. Άνθρωποι απλοί επίσης αποτύπωσαν τα τραγικά βιώματά τους. Προσωπικά, σε βιβλία και μελέτες μου ασχολήθηκα με σχετικά θέματα. Κάποια στοιχεία θα χρησιμοποιήσουμε στη σημερινή εισήγηση - μέσα στα επιτρεπτά χρονικά πλαίσια.

  Το 2022 με την ευκαιρία των εκατό χρόνων του Προσφυγικού Ελληνισμού, ο Σύλλογος Μικρασιατών νομού Ξάνθης ΑΛΗΣΜΟΝΗΤΕΣ ΠΑΤΡΙΔΕΣ εξέδωσαν τον τόμο «Η άφιξη και εγκατάσταση των προσφύγων στην περιφερειακή ενότητα Ξάνθης» (κείμενο της Ειρήνης Χαράς Τσετινέ και κείμενα σχετικά με τα χωριά των Πασχάλη Ξανθόπουλου, Κωνσταντίνου Βλάχου, Ισιδώρας Βουλκίδου και Πάρη Σταματιάδη).

- Το 1923 ο συνολικός πληθυσμός της πόλης ήταν 25.416 κάτοικοι και από αυτούς οι 8.832 ήταν πρόσφυγες. Ακόμη στο σύνολο της περιοχής, συμπεριλαμβανομένων των χωριών, εγκαταστάθηκαν 18.613 πρόσφυγες. Τέλος, σύμφωνα με τον τύπο της εποχής, έπειτα από 2 μήνες τον Σεπτέμβριο του 1923, ο συνολικός αριθμός των προσφύγων ανερχόταν στις 23.000 άτομα (σελ. 38)

- Θρακιώτες πρόσφυγες από την ανατ. και βόρεια Θράκη κατοίκησαν στα χωριά Νέα Κεσσάνη, τα Μάγγανα και στη συνοικία Σαμακώβ της πόλης - από το Σαμάκωβο της Ανατ. Θράκης - κωμόπολη κοντά στη Βιζύη. (σελ. 90)

- Οι Πόντιοι εγκαταστάθηκαν σε  χωριά του κάμπου και στην ορεινή περιοχή, αλλά και μέσα στην πόλη (σελ. 96)

- Οι περισσότεροι πρόσφυγες από την Μικρά Ασία ήταν αγρότες και κατοίκησαν χέρσες περιοχές που με τα χρόνια έγιναν παραγωγικές. Οι κάτοικοι του Ερασμίου, της Μάνδρας, του Μυρωδάτου, της Πεζούλας και των άλλων χωριών δούλεψαν σκληρά κάνοντας πατρίδα τον νέο τούτο τόπο (σελ. 100)

- Κατά την περίοδο 1925-29 ανοικοδομήθηκαν στην πόλη της Ξάνθης τέσσερις προσφυγικές γειτονιές: α) συνοικισμός Στρατώνων, β) συνοικισμός Κυψέλης, γ) συνοικισμός Γυμναστηρίου, δ) μέρος της συνοικίας Ασά, διπλασιάζοντας την έκταση και τον πληθυσμό της πόλης. (σελ. 38) Να συμπληρώσω ότι για τον αστικό συνοικισμό χρησιμοποιούμε τους όρους  Τσιμεντένια (χτισμένα με τσιμέντο) και  Χηρίτ’κα (που προορίζονταν για τις χήρες και τα ορφανά)

  Ειδικά για τους Ποντίους το 2008 επιμελήθηκα τον τόμο «Ποντίων Διαδρομές». Στην Εισαγωγή γράφω:

«Μετά από το πρώτο σοκ, εντάσσονται δυναμικά στη νέα πατρίδα και ριζώνουν και καρποφορούν. Πάντοτε σε συλλογικό επίπεδο. Κι αν στην Πατρίδα έλεγαν ότι είναι Έλληνες, τώρα εδώ στη νέα γη λένε πως είναι Πόντιοι. Συνειδητοποιούν τον ξεχωριστό πλούτο  και τον διαφορετικοό πολιτισμό τους. Αυτόν προσπαθούν να διασώσουν και να καλλιεργήσουν». 

Στις σελίδες  11-26  δημοσιεύεται το άρθρο της Μαρίας Βεργέτη (Καθηγήτριας Κοινωνιολογίας του ΔΠΘ) «Οι ποντιακοί οικισμοί του νομού Ξάνθης - Εικοστός και εικοστός πρώτος αιώνας». 

  Πληροφορούμαστε ότι αμιγή ποντιακά χωριά: Πετεινός, Διομήδεια-Χιονίστρα, Φίλια, Καλύβια-Κάλοβον, Μαργαρίτι, Καλλιθέα, Ίμερα, Λιβερά, Λειβαδίτης, Δρυμιά, Πασχαλιά. Μεικτά με σημαντική συγκέντρωση ποντίων: Εύμοιρο, Ζυγός, Φελώνη, Μαγικό, Πετροχώρι, Γενισέα, Νέα Αμισός, Εξοχή, Σιδηρόπετρα, Ιωνικό, Καρυόφυτο, Καστανίτης, Δαφνώνας, Νεοχώρι, Κομνηνά, Γαλάνη, Λυκοδρόμιο, Κρωμνικό, Λευκόπετρα.

Στις σελίδες 20-21 υπάρχει αναλυτικός πίνακας με την πορεία του πληθυσμού και της σύνθεσης από το 1928 ως το 2000.    

   Πολλά χωριά εγκαταλείφθηκαν, άλλων η σύνθεση αλλοιώθηκε λόγω μετακινήσεων.

  Από άλλες πηγές πληροφορύμαστε ότι στην πόλη της Ξάνθης και στα χωριά του κάμπου, σε σύνολο 70.000 κατοίκων,  οι πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη είναι το 28,9% του συνολικού πληθυσμού, οι Μικρασιάτες το 10,5%, οι Πόντιοι το 4,1 ,%

*

  Πολλοί και πολλές κάτοικοι της Ξάνθης και της περιφέρειάς της, ερευνητές και λογοτέχνες, αλλά και απλοί άνθρωποι,  αποτύπωσαν σε βιβλία και άρθρα τα βιώματά τους, πληροφορίες και άλλα στοιχεία σχετικά με την προσφυγιά. Θα περιοριστώ σε δύο πρόσωπα.

  Πριν από είκοσι χρόνια ένας κάτοικος του χωριού Μάνδρα, 87 χρονών, τώρα δε ζει, μου έστειλε μια επιστολή - δε θυμάμαι αν δημοσιεύθηκε. Διαβάζω κάποια σημεία:

«Αποκομμένος από το χέρι της Μάνας μου από την προβλήτα του λιμανιού της Νικομήδειας από τον φοβερό συνωστισμό σε χαλεπούς δραματικούς ξεριζωμούς. Δεν ξέρω ποιο χέρι της Παναγίας με έβαλε μέσα σε μια μαούνα από την προβλήτα του λιμανιού, τα παιδικά μου μάτια τραβούσαν φωτογραφίες σε σκοτεινό φόντο […] Εγώ ένα πρωί δεν θυμάμαι πώς βρέθηκα σε μια παραλία της νήσου Χίου, αποκομμένος από τη Μάνα μου επί 24 μέρες, ώσπου μας ένωσε ο Ερυθρός Σταυρός».

  Η λογοτέχνιδα Κατίνα Βέικου Σεραμέτη γεννήθηκε στους Επιβάτες της Ανατολικής Θράκης το 1912, πρόσφυγας βρέθηκε στον Βόλο, κατόπιν στους Νέους Επιβάτες στον Θερμαϊκό, κατέληξε στην Ξάνθη  ως τον θάνατό της το 1989. Έγραψε πολλά πεζά, ποιήματα και μελέτες λαογραφικές.  Την επέλεξα, γιατί στο Αφήγημά της «Τα πρώτα χρόνια» μιλά για τον Βόλο, που πρωτοέφθασε μικρή προσφυγοπούλα:

«Εμείς, όταν πήραμε το δρόμο της προσφυγιάς, είχαμε ξεμπαρκάρει στο Βόλο. […]  Άλλοι μείναμε εκεί, άλλοι στον Άνω Βόλο, σε κοντοχώρια και πολλοί στη Αγριά, με το γραφικό τραινάκι της. Όσοι πάλι φύγανε με τα καΐ¨και τους, κάπου αράξανε κι όσοι φύγανε μ’ αραμπάδες, σταματήσανε όπου τους ταίριασε. Γινήκαμε, δηλαδή, αληθινό σκορποχώρι.

  Μια θεία μου, η Φωτεινή Αλεξάνδρου Βέικου, από πρωτοξάδελφο του πατέρα, δασκάλα, διορίστηκε στο Λαύκο, πάνω στο Πήλιο».

Αγαπητοί φίλοι και αγαπητές φίλοι, εκλεκτοί σύνεδροι, κλείνοντας να θυμηθώ για λίγο την ποίηση που επίσης υπηρετώ.

  Το πρώτο ποίημά μου έχει σχέση με τους Μικρασιάτες πρόσφυγες ιδρυτές των αρχαίων Αβδήρων:

Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

-  Πατέρα, πέφτουμε στο πέλαγος

γιατί; πατέρα πες μου!

-  Τι να σου πω αγόρι μου;

Ξέρω κι εγώ το λόγο;

Μέσα μου μια φωτιά ψιλή

Με καίει και με λιγώνει.

Γύρω φωτιές -

τρανές κραυγές -

ψυχές που βγαίνουν

με πληγώνουν.

Φουντώνουν την ελπίδα μου

να βρούμε τη ζωή μας.

-         Πού θα τη βρούμε τη ζωή

πάτερα πατερούλη;

Μέσα στο αίμα στο λυγμό

στ’ αποκαΐδια μέσα ;

-         Γλυκό ψωμί , γλυκό νερό

μας κόβουν κάθε μέρα

οι Πέρσες βάζουν τις φωτιές

αυτοί μας χαντακώνουν.

Μέσα στο πέλαγος ορμούν φωτιές

μα σβήουνε. Και – διες - ανάβουνε

στη θέση τους ελπίδες.

Την Τέω την πατρίδα μας

αφήνουμε με πόνο.

Όπου κι αν πας θα βρεις λίγη γη

ν’ ακουμπήσεις τον πόνο σου

και να φυτέψεις την πνοή σου

να καρπίσεις τον καινούριο τόπο

ένας θεός βαθιά στη γη σε περιμένει

γύρω ανθρώπινα χνώτα να ζεστάνουν τον αυλόγυρο και τη φωλιά σου.

Γι’ αυτό παιδί μου πέφτουμε στο πέλαγος, νυν και αεί.

-         Νυν και αεί , πατέρα πατερούλη.

Το δεύτερο ποίημα έχει σχέση με τη σύγχρονη πραγματικότητα:

 

Οδύσσεια από την Ανατολική στη Δυτική Θράκη

"Κανένας δεν αφήνει την πατρίδα του,
εκτός αν πατρίδα είναι το στόμα ενός καρχαρία"
γράφει η Ουαρσάν Σάιρ, ποιήτρια από την Κένυα.

Όμως το 1922 άφησες την πατρίδα όχι θέλοντας -
έτσι αποφάσισαν τ' Αφεντικά του κόσμου.

Τέσσερις χιλιάδες χρόνια τα χνάρια σου -
τ' άφησες.
Αυτά όμως αντιστέκονται - φωνάζουν αέναα.

Σας ευχαριστώ θερμά

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΞΑΝΘΗ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2024