Ανεξάντλητη σε εικόνες, μυρωδιές, ανιχνεύσεις. Η Παλιά Πόλη μας ταξιδεύει στο χρόνο, μέσα από τα παλιά της αρχοντικά, τους ανθρώπους και τις ιστορίες τους… Ας την «περπατήσουμε» αλλιώς, με ξεναγό, όπως πάντα, τον Δημήτρη Γκαγκαλίδη…

Λες και η  μυρωδιά από τις 100 τριανταφυλλιές της αυλής του Αρχοντικού Μιχαλοπούλου έχει σκεπάσει τα ρουθούνια, αναγκάζοντας μια επιβεβλημένη στάση. Για μια ανάσα και.. μια ιστορία.

Είναι και το αρχοντικό, επί της οδού Ορφέως και Σηλυβρίας που δίνει αρκετές αφορμές… Είναι που η γειτονιά αναμοχλεύει τις παλιές της δόξες, τότε που οι επιφανείς Ξανθιώτες την επέλεξαν, για να ζήσουν και να σφραγίσουν εκτός από τα χρόνια τους και την ιστορία της πόλης…

Ο Πυγμαλίων Χρηστίδης, ένας από τους μεγάλους καπνέμπορους της εποχής, που αργότερα θα διατελέσει και δήμαρχος της Ξάνθης, σ’ ένα επαγγελματικό ταξίδι στα Άδανα, θα φιλοξενηθεί σε σπίτι Ελλήνων και θα γνωρίσει την Ιουλία. Ο έρωτας θα είναι αμοιβαίος. Η Ιουλία θα γίνει η κυρία του Αρχοντικού…

Όμως ο Χρηστίδης είναι ένας πολυάσχολος επιχειρηματίας της εποχής, που «οργώνει» τον κόσμο, προς χάριν του «επιχειρείν» και η Ιουλία μένει μόνη για μεγάλα διαστήματα, άπρακτη και ανήμπορη να «γεμίσει», εκείνες τις μέρες της προσαρμογής. Περνά πολλές ώρες στο μπαλκόνι, αγναντεύοντας… τίποτα το ιδιαίτερο. Μόνον σπίτια, μαγαζιά και στέγες… Κι αυτή η «θέα» επιτείνει την κούραση και τη νευρικότητα της νέας οικοδέσποινας… Κι όταν ο έμπορος επιστρέψει θα του παραπονεθεί, αφού… «να πεις, ότι έχει και καμιά ωραία θέα… Όλο στέγες και κεραμίδια».

Ο Χρηστίδης, όπως λέει ο Δημήτρης Γκαγκαλίδης, θα αντιδράσει άμεσα. Αγοράζει τα μαγαζιά και τα σπιτάκια που βρίσκονται μπροστά από το Αρχοντικό. Όλα κατεδαφίζονται για την πανοραμική θέα της Ιουλίας… Ως έξυπνος επιχειρηματίας φτιάχνει και την αυλή: με τις 100 τριανταφυλλιές που φρόντιζε ένας κηπουρός, μαζί με τα δέντρα και τα άλλα λουλούδια που φυτεύτηκαν, δημιουργήθηκε ένας μικρός παράδεισος «Μάλιστα, λέγεται ότι υποχρέωνε το προσωπικό να αλλάζει και να πλένει τα βότσαλα του κήπου»… Για τα μάτια και τα… ρουθούνια της Ιουλίας, προφανώς…

Ο ξεναγός μας, προτείνει να θυμηθούμε την ιστορία της Ιουλίας, την επόμενη φορά που θα βρεθούμε στο σημείο, όπως μας προτρέπει να κοιτάξουμε απέναντι, στη λαξευμένη γωνία, από αυτές που φτιάχνονταν εκείνα τα χρόνια για να «μη βρίσκουν» οι αραμπάδες στις στροφές. «Εκεί, στο “φάλτσο” αναγράφεται η χρονολογία ανέγερσης του παλαιότερου σπιτιού στην παλιά Ξάνθη: 1849 και από κάτω θα δείτε ζωγραφισμένο έναν γυναικείο μαστό, σύμβολο καλοτυχίας και γονιμότητας -μια «χορηγία» των κατασκευαστών στο μέλλον»…

Παραπάνω, στην οδό Ορφέως, βρίσκουμε το υπέροχο, συντηρημένο αρχοντικό του Φωκίωνα Καραδήμογλου. Σήμερα στεγάζεται η Διεύθυνση Πολιτικών Υποθέσεων του Υπουργείου Εξωτερικών. Όμως εκεί, ήταν το Θέατρο Απόλλων, «σε μια εποχή που δεν υπήρχαν θέατρα στη Βόρεια Ελλάδα -απόδειξη ότι η πόλη μας πρωτοπορούσε και σε πολιτιστικό επίπεδο», σημειώνει. Από το “Απόλλων” πέρασε η μεγάλη Σαρά Μπερνάρ, αλλά και ο Αιμίλιος Βεάκης «που άφησαν το αποτύπωμά τους στα πολιτιστικά δρώμενα της εποχής».

Τα θέατρα, από τότε μάλλον, είχαν την… τάση να καταστρέφονται. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1925 το σημείο θα επιλέξει ο Καραδήμογλου για να κατασκευάσει νεοκλασικό οίκημα με την αυλή, τους πύργους και τα διαζώματα, με τα περίτεχνα διακοσμητικά στοιχεία… «Είναι κάτι το εντυπωσιακό»…

Ο Δημήτρης Γκαγκαλίδης ταυτίζει το αρχοντικό με μια πολύ μεταγενέστερη προσωπικότητα. Την Ανθή Γκέρμαν. Γεννήθηκε στην Ξάνθη κι από νωρίς εξέφρασε την κλίση της στη ζωγραφική. Μαθήτευσε δίπλα στον Χρήστο Παυλίδη, ενώ συνέχισε τις σπουδές της στην Αθήνα, το Αμβούργο και την Αμερική, συμμετέχοντας, παράλληλα, σε πολλές εκθέσεις. «Το 1982 θα δημιουργήσει μια γκαλερί, στην είσοδο της παλιάς Ξάνθης, εκεί στην πλατεία Αντίκα και αργότερα θα πάρει το αρχοντικό Καραδήμογλου για να δημιουργήσει το Κέντρο Τέχνης Γκέρμαν». Ένα εικαστικό κύτταρο, σε μια μικρή επαρχιακή πόλη, δεν ήταν και μικρό πράγμα, καθώς στον χώρο της Γκέρμαν θα φιλοξενηθούν για τα επόμενα χρόνια πολλές εκθέσεις γνωστών και διακεκριμένων ζωγράφων, όπως ο Λάβδας, ο Μυταράς, ο Σταθόπουλος. Ο ξεναγός μας, μιλάει και για τη μεγάλη προσπάθεια που έκανε η εικαστικός να κρατήσει το νεοκλασικό στην εικόνα που το βλέπουμε κι εμείς σήμερα…

Η ίδια, τα τελευταία χρόνια έχει ανοίξει μια γκαλερί στη Θεσσαλονίκη, αλλά η αγάπη της για την Ξάνθη παραμένει αναλλοίωτη, έτοιμη να την επισκεφθεί με αφορμή, όπως λέει ο Δημήτρης Γκαγκαλίδης, στις επόμενες Γιορτές Παλιάς Πόλης, εάν φυσικά, οι υγειονομικές συνθήκες επιτρέψουν…

Με τη σκέψη στις «υγειονομικές συνθήκες» ανηφορίζουμε προς Βενιζέλου, στη γειτονιά των πλούσιων καπνεμπόρων.. Από την Αντίκα, «περπατούμε» τη διαδρομή που συναντά την οδό Στογιαννίδου. Στη δεξιά πλευρά είναι το Εθνικό Ορφανοτροφείο Ξάνθης. Θεσμοθετήθηκε μετά την μικρασιατική καταστροφή, το 1922 και ολοκλήρωσε τον κύκλο του, το 1922. Ήταν χωρισμένο σε αρρένων και θηλέων, με τους πρώτους να φιλοξενούνται στο κτίριο στο Μοναστήρι των Ταξιαρχών. «Όταν μιλάμε για το Εθνικό Ορφανοτροφείο μιλάμε για την Σοφία Γαβριηλίδου» τονίζει επισημαίνοντας ότι «κατάφερε να φτιάξει ένα πρότυπο ίδρυμα που λάμβανε επαινετικά σχόλια από κάθε πολιτικό και γενικότερα, θεσμικό φορέα της εποχής και όχι προσχηματικά. «Αυτά που έκανε σε ό,τι αφορά την οργάνωση και την εκπαίδευση ήταν καινοφανή».

Ίσως γιατί και η ίδια ήταν απόφοιτος του Εθνικού Ορφανοτροφείου και γνώριζε…

Τη μόρφωσή της την κέρδισε με την… καλλιγραφία της. Ο Μητροπολίτης, εντυπωσιάστηκε με την ορθογραφία και τα όμορφα γράμματα της σχετικής επιστολής της περί των σπουδών και άφησε τη νεαρή Σοφία να κάνει το όνειρό της πραγματικότητα: να σπουδάσει στο παιδαγωγικό τμήμα στην Αλεξανδρούπολη. Επέστρεψε στην Ξάνθη και ανέλαβε τη διεύθυνσή του το 1954 και παρέμεινε στο τιμόνι του μέχρι που έκλεισε. «Την αποκαλούσαν “Η μάνα των ορφανών της Ξάνθης” και όλοι είχαν να πουν μόνο καλά λόγια για κείνη», επισημαίνει.

Σήμερα το κτίριο φιλοξενεί τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και το Κέντρο Κοινωνικής Προστασίας του Δήμου…

Ολοκληρώνουμε αυτόν τον νοερό περίπατο, με το σπίτι του Χατζηδάκι. Το υπέροχο κτίριο, που μετά την ανακαίνισή του, αποτελεί σημείο, ορόσημο, ένα πολύτιμο στολίδι στην παλιά πόλη. Όλα, όμως ξεκινούν από αυτόν που το κατασκεύασε. Είναι ο Ισαάκ Ντανιέλ, ο Εβραίος καπνέμπορος, ο πιο πλούσιος όλων… «Λέγεται πως όταν οι άλλοι μετρούσαν χιλιάδες νομίσματα εκείνος έπαιζε με εκατομμύρια», μας… βάζει στο κλίμα ο ξεναγός μας. «Έφερε το πρώτο ΙΧ αυτοκίνητο στην πόλη», προσθέτει. Πολυσχιδής, δραστηριοποιήθηκε σε ένα μεγάλο φάσμα της επιχειρηματικότητας με μεγάλη επιτυχία. Το κτίσμα, στην οδό Βενιζέλου και γωνία Κονίτσης «είναι το πλέον εντυπωσιακό και επιβλητικό όλων», υπογραμμίζει. Όμως, θα μπορούσε και να μην είχε καν κτιστεί ή τουλάχιστον όχι με τη μορφή που βλέπουμε εμείς σήμερα…

Μας εξηγεί: «Μαθαίνοντας τα σχέδια του καπνέμπορα, κάποιοι μπέηδες του απαγόρευσαν να το αναγείρει στο ύψος που επιθυμούσε». Εκείνος, φαίνεται ότι τους άκουσε και τους… αγνόησε. Όμως, γιατί τέθηκε αυτός ο… «απαράβατος όρος»; «Γιατί, το ύψος του θα έδινε τη δυνατότητα στον ιδιοκτήτη να έχει οπτική πρόσβαση στα κονάκια της περιοχής, γεμάτα από τις γυναίκες των χαρεμιών που διατηρούσαν εκείνον τον καιρό οι Οθωμανοί»…

Ίσως και επειδή… σέβονταν την ιδιωτικότητα, ο Ντανιέλ θα υποσχεθεί ότι δε θα ανοίξει τα παράθυρα του τελευταίου ορόφου για τα επόμενα τρία χρόνια από την ανέγερση και κατοίκηση του σπιτιού. Η επιμονή και η εξυπνάδα του «γλίτωσε» το Αρχοντικό από την… αποψίλωση. Όχι μόνον ενός κτιρίου, αλλά κι ενός ονείρου. Ή , έστω, ενός σχεδίου…

«Τα καλύτερα ταξίδια είναι αυτά που γίνονται με τα μάτια της ψυχής και της καρδιάς», λέει ο Δημήτρης Γκαγκαλίδης. Κι αυτό γίνεται κατανοητό, στο τέλος της διαδρομής. Μιας, όπως πάντα, αλλιώτικης, διαφορετικής, πρωτόγνωρης...