Γράφει ο Γιώργος Φ. Μπατζακίδης - Ιστορικός Ερευνητής

Το 2025 δεν είναι απλώς μια ημερολογιακή σύμπτωση. Είναι μια κραυγή μνήμης. Είναι το έτος που συμπληρώνονται 150 χρόνια συνεχούς λειτουργίας του πρώτου μουσουλμανικού δημοτικού σχολείου της Ξάνθης. Ενός σχολείου που στέκει ακόμη όρθιο, εκπαιδεύοντας γενιές παιδιών, χωρίς να διακόψει τη λειτουργία του, παρά για ελάχιστα διαστήματα, χάρη στη σοφία, τη διορατικότητα και την άδολη καρδιά ενός ξεχασμένου ανθρώπου: του Χατζή Εμίν Αγά.

Το 1875, σε μια περίοδο άνθησης για την Οθωμανική Ξάνθη, ο αριστοκράτης Οθωμανός αξιωματούχος και μεγαλοκαπνέμπορος Χατζή Εμίν Αγά, ιδρύει το πρώτο μουσουλμανικό δημοτικό σχολείο, χρηματοδοτώντας εξ ολοκλήρου την κατασκευή του. Δεν σταματά όμως εκεί,  το προικοδοτεί με περίπου 100 εμπορικά καταστήματα, τα οποία ορίζει ως βακούφια (vakıf),  ιερά αφιερώματα με σκοπό τη διαρκή κοινωνική προσφορά. Η πράξη του αυτή υπήρξε μια πρόνοια αιωνιότητας.

Ακόμα και σήμερα, 150 χρόνια μετά, τα βακούφια συνεχίζουν να αποδίδουν έσοδα, με αποτέλεσμα το σχολείο να λειτουργεί αυτόνομα και απρόσκοπτα. Είναι ίσως η μοναδική περίπτωση στην Ελλάδα όπου εκπαιδευτικό ίδρυμα επιβιώνει χάρη σε βακούφι μουσουλμάνου ευεργέτη του 19ου αιώνα.

Κι όμως, το όνομα του Χατζή Εμίν Αγά έχει σχεδόν σβηστεί από τη συλλογική μνήμη. Ποιος γνωρίζει σήμερα ότι αυτός έχτισε:

- Το Ρολόι της Ξάνθης

- Το Ατίκ Παζάρ Γερί Τζαμί στην κεντρική πλατεία

- Το Καϊμακαμλίκι (εκεί όπου σήμερα στεγάζεται η Attica Bank)

- Τον Μεντρεσέ (όπου βρίσκεται σήμερα το Επιμελητήριο)

- Το Ιμαρέτ (στη γωνία πριν τον Σαρόγλου)

- Το Χαμάμ που μετέπειτα ήταν του Μεστάν Αγά (πίσω από την Επιτροπή Βακουφίων)

- Το περίφημο Σιντριβάνι της Κεντρικής Πλατείας

Δημιούργησε έτσι το δικό του Κιουλλιγιέ, ένα σύμπλεγμα κοινωφελών κτισμάτων γύρω από το τέμενος. Δεν ζήτησε ποτέ αναγνώριση. Ούτε ονόματα σε δρόμους και πλατείες, ούτε αγάλματα. Μονάχα έργα προσέφερε. Και πολλά απ’ αυτά ζουν ακόμη ανάμεσά μας.

Η Ξάνθη, πόλη μαγική, πολύτροπη και πολυπολιτισμική, γνώρισε περιόδους ειρηνικής συνύπαρξης χριστιανών και μουσουλμάνων κατά την Οθωμανική περίοδο. Αν υπήρξαν «σκοτεινές στιγμές», αυτές δεν οφείλονταν στην οθωμανική διοίκηση, αλλά κυρίως σε βίαιες επεμβάσεις τρίτων, όπως οι Βούλγαροι κατακτητές.

Το σχολείο του Χατζή Εμίν Αγά είναι σήμερα ένα ζωντανό μνημείο ευεργεσίας και συλλογικής μνήμης. Κάθε παιδί, κάθε δάσκαλος, κάθε βιβλίο που ανοίγεται μέσα στους τοίχους του κουβαλά μια βαριά ιστορική παρακαταθήκη.

Οφείλουμε να αναγνωρίσουμε το έργο του. Να αποκαταστήσουμε το όνομά του. Να τον μνημονεύουμε με τιμή και συγκίνηση. Γιατί η Ιστορία, όπως πάντα πιστεύω βαθιά, οφείλει και πρέπει να είναι δίκαιη. Και στον Χατζή Εμίν Αγά, του χρωστάμε όχι μόνο ευγνωμοσύνη, αλλά και ηθική αποκατάσταση.

Βιβλιογραφία

• Akgündüz, Ahmet, Ottoman Civil Law: The Mecelle, Rotterdam: IUR Press, 2011.

• Anhegger, Robert, «Vakf», Encyclopaedia of Islam, 2nd Edition, Leiden: Brill, 1960–2007.

• Balta, Evangelia, Βακούφια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, Αθήνα: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, 1992.

• Καρακατσάνης, Αντώνης, Η Μουσουλμανική Εκπαίδευση στη Δυτική Θράκη, Αθήνα: Κέντρο Μειονοτικών Ερευνών (ΚΕΜΟ), 2004.

• Λυμπεράτος, Γιώργος, «Η Ξάνθη στον 19ο αιώνα: Δομές εξουσίας και κοινωνικές λειτουργίες στον οθωμανικό χώρο», Θρακικά Χρονικά, τ. 44 (2012), σ. 95–128.

• Μιχαηλίδης, Ιωάννης, Η Οθωμανική Ξάνθη: Ιστορική και Κοινωνική Ταυτότητα (18ος–19ος αιώνας), Ξάνθη: Εκδόσεις Πολιτιστικού Συλλόγου Ξάνθης, 2008.

• Ormsby, Eric L., The Islamic Philanthropy and the Concept of Waqf, Oxford: Oxford University Press, 2014.

• Σταυρίδη-Πατρικίου, Ρένα, Ισλάμ και Οθωμανική Κληρονομιά στη Θράκη, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2011.

• Zilfi, Madeline C., Women and Waqf in the Ottoman Empire: Social Welfare and Legal Autonomy, Istanbul: Isis Press, 1995.

• Μπατζακίδης Φ. Γιώργος, Χατζή Εμίν Αγά: Ο Μεγάλος Ευεργέτης της Οθωμανικής Ξάνθης, ΞΑΝΘΗ 2020: αναρτημένο στο Academia.edu.