του Θανάση Μουσόπουλου

13/9/25 (Χρύσα, ΠΑΣΤΑΛΙ ΑΜΚΕ)

  Ευχαριστώ τη Μαρία Πετρά και το ΠΑΣΤΑΛΙ ΑΜΚΕ για την πρόσκληση και τη συμμετοχή μου στη σημερινή εκδήλωση. Ευρισκόμενος στη Χρύσα - στο πασίγνωστο παγκοσμίως Κιρέτσιλερ - φέρνω στη μνήμη μου το σχέδιο για Γιορτές (Χρυσού) Καπνού που πρότεινα το 1998 και συζητούσαμε με τον Φίλιππο Αμοιρίδη (1943 - 1999). Δυστυχώς δεν προχώρησε…

  Ο Στέφανος Ιωαννίδης γεννήθηκε πριν από 100+2 χρόνια και πέθανε πριν από 24 χρόνια. Η εκδήλωση έχει αυτόν τον τιμητικό χαρακτήρα, αν και πιστεύω ότι οφείλουμε να τον τιμήσουμε σαν πόλη και περιφέρεια. Ευχαριστώ την Αθηνά Ιωαννίδου για τη διαρκή συμπαράσταση και βοήθεια στο έργο και στη μνήμη του συζύγου της Στέφανου.

*

  Στην ομιλία μου, στο πρώτο μέρος θα αναφερθώ στη γνωριμία μου με τον Στέφανο και την επαφή με το πλούσιο έργο του, ενώ στο δεύτερο μέρος θα παρουσιάσω το βιβλίο του «Οι Ντεγκτσήδες και άλλα διηγήματα» που σχετίζεται με την ουσία της εκδήλωσης.

Α. Η ΕΠΑΦΗ ΜΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΣΤΕΦΑΝΟ ΙΩΑΝΝΙΔΗ  ΚΑΙ

ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

  Με τον Στέφανο Ιωαννίδη γνωρίστηκα μικρός. Ο πατέρας μου γνώριζε τον πατέρα του Στέφανου και, σαν όνειρο θυμάμαι,  πήγα  μαζί  του στον κινηματογράφο. Πιάναμε από το χέρι κάποιον γνωστό μας και μπαίναμε στο γήπεδο ή στο σινεμά δωρεάν. Ο μπαμπάς μου ήξερε τον κυρ Βαγγέλη και μου είπε για τον γιο του, τον κύριο Στέφανο που ήταν συγγραφέας και διευθυντής στη Δημοτική Βιβλιοθήκη. Τότε ήταν απέναντι στο Δημαρχείο, όπου το Σπίτι Πολιτισμού της ΦΕΞ, στον επάνω όροφο, με μια μεγάλη σκάλα. Πήγαινα τακτικά, να διαβάσω, να κάνω εργασίες, να συναντήσω φίλους. Όταν το 1967 έγινα φοιτητής πλήθαιναν οι επισκέψεις μου στον Στέφανο. Συνδεθήκαμε, μου πρότεινε βιβλία, του έδειχνα τα ποιήματά μου. Όταν, μετά τον περιορισμό της λογοκρισίας, αποφάσισε να επανεκδώσει τα «Θρακικά Χρονικά», συνεργαζόμασταν πλέον στενά, συνέταξα το Ευρετήριο της πρώτης περιόδου  (τεύχη 1-28, 1962 – 1968), στη νέα περίοδο ήμουν φιλολογικός επιμελητής. Το 1972 το περιοδικό εξέδωσε και το πρώτο μου βιβλίο «Επίδραση των ιδεών του Νίτσε στην Ελληνική διανόηση και η υπέρβασή τους από τον Καζαντζάκη».

  Όταν επέστρεψα  από την Αθήνα μετά τη θητεία και εγκαταστάθηκα μόνιμα στην Ξάνθη, άρχισα να ασχολούμαι με τη ΦΕΞ και τα πολιτιστικά. Οδηγός και συμβουλάτοράς μου ο Στέφανος. Με συγκινεί γιατί σε κείμενό του το 1997, στην Προσέγγιση με αποκαλεί «Συνοδοιπόρο». Χαρά μου και  τιμή μου.

  Στην πρώτη  αυτή περίοδο στην Ξάνθη άρχισα συστηματικά να ασχολούμαι με τη ιστορία, τον πολιτισμό , τη λογοτεχνία της Ξάνθης και της Θράκης. Επιζητούσα μια «στέγη» για να δημοσιεύω τα κείμενά μου – εκτός από τα «Θρακικά Χρονικά», βέβαια. Τότε, το 1977 εκδόθηκε το «Εμπρός» του φίλου Γιάννη Διαφωνίδη, που φιλοξένησε έκτοτε και φιλοξενεί τα κείμενά μου.

  Τα πρώτα γραπτά μου για τον Στέφανο Ιωαννίδη βρίσκονται στα φύλλα της εφημερίδας αυτής. Ευχαριστώ, με τούτη την ευκαιρία το Εμπρός για όσα πρόσφερε για τη στήριξή μου από την πρώτη μέρα έκδοσής του.

  Από το 1977 ως σήμερα, εκτός από πλήθος δημοσιεύσεων σε  διάφορα βιβλία μου, όπως και σε εφημερίδες και περιοδικά  και στο Διαδίκτυο, αναφέρω τα βιβλία μου:

-  «Στ. Ιωαννίδης, Ο πνευματικός εργάτης της Ξάνθης», έκδοση του Δήμου Ξάνθης, 1994 και

- «Στ. Ιωαννίδης: ένας λογοτέχνης γεννιέται», έκδοση Στέγης Πολιτισμού Δήμου Ξάνθης, 2010

*

Ο Στέφανος Ιωαννίδης (1923 – 2001) ήταν για την Ξάνθη και για τη Θράκη ευρύτερα πρωτοπόρος και καινοτόμος εργάτης του πνεύματος και του πολιτισμού.   

  Μεγάλωσε στα δύσκολα χρόνια του μεσοπολέμου και της κατοχής. Μετά τον πόλεμο και τον εμφύλιο, από νέος ήδη, άρχισε να γράφει και να δημοσιεύει σε εφημερίδες και περιοδικά, ποίηση και πεζά, και αργότερα σε ξεχωριστούς τόμους. Αναφέρουμε τα διηγήματα Οι Πρώτες φλόγες (1959),  και Οι Ντεγκτσήδες και άλλα διηγήματα (1979), τα μυθιστορήματα Τα Παιδιά των Πελαργών (1965), Το παιχνίδι με το μαγνήτη (1973), Η Αποκήρυξη (1976), Είδωλα στον Καθρέφτη (1996), τις ποιητικές συλλογές Πυρωμένη άμμος (1961) και Ποιήματα 1958-73, το θεατρικό Στη γέφυρα του Λουλέ – Μπουργκάζ (1980).

 Επίσης δημοσιεύει μελέτες ιστοριογραφικές και φιλολογικές, αυτοβιογραφικά και πολιτιστικά κείμενα, καθώς και μεταφράσεις από τα γαλλικά: 

1961, Τα Άβδηρα, ο Δημόκριτος και οι Αβδηρίτες σοφοί - 1969, Μικρός Οδηγός Ξάνθης - 1974, Ξάνθη 1919-20, Διασυμμαχική κατοχή – Μια εποχή, ένα καθεστώς - 1975, Ένας επαγγελματικός οδηγός 1910-11 - 1982, Ξάνθη, 1870 – 1940, Εικόνες και μαρτυρίες για την ιστορία της Λεύκωμα, τόμος 1ος - 1990, ίδιο ο.π., Λεύκωμα, τόμος 2ος - 1994, Βαρταλαμίδι – Με κείμενα για τον Πολιτισμό της Ξάνθης, δύο τόμοι, σελ. 1078 - 1996, Γεώργιος Βιζυηνός, Σε μια άλλη διάσταση – Η ζωή και το έργο του - 1997, Οδοιπορικό μεσ’ το χρόνο – αυτοβιογραφικό, τ. Α΄ Έργα διάνοιξης ατραπών - 1998, Κάμινος πυρός καιομένη – αυτοβιογραφικό, τ. Β΄ Του πολέμου, της κατοχής - 1998, Συγκλίσεις – Ρ. Βελεστινλής, Πολ. Παπαχριστοδούλου, Γ. Βιζυηνός, Κ. Θεοτόκης

  Παράλληλα δραστηριοποιείται έντονα στα πολιτιστικά πράγματα της Ξάνθης και της ευρύτερης περιοχής. Τα δημιουργήματά του διακρίνονται και βραβεύονται.   

  Στο Στέφανο Ιωαννίδη, στη ζωή και στο έργο του, η σχέση θεωρίας και πράξης, κατά πολύπλευρο τρόπο, είναι διαρκής και αδιάλειπτη. Ο δρόμος που επέλεξε στη ζωή του ήταν δρόμος ανηφορικός, γεμάτος συγκρούσεις με το κατεστημένο, περισσότερο ιχνηλάτης και πρόσκοπος. Το έργο του ήταν διέξοδος στην ανάγκη έκφρασης, αλλά περισσότερο επιβίωσης – στα δύσκολα μεταπολεμικά χρόνια.

    Μέγιστη είναι η συμβολή του Στέφανου Ιωαννίδη στην αυτο-γνωσία μας ως Θρακιωτών με την έκδοση το 1960 του περιοδικού «Θρακικά Χρονικά», που αποτελεί το βασικό πυρήνα της Θρακογνωσίας στον τόπο μας. Σταμάτησε το 1992, έχοντας εκδώσει 46 τεύχη τριμηνιαία (1-28) και τευχότομους ετήσιους (29-46).

  Το ενδιαφέρον του Στέφανου Ιωαννίδη για την ιστορία της Ξάνθης και της Θράκης τοποθετείται από πολύ παλιά. Ήδη από το 1958 αρχίζει να δημοσιεύει τους καρπούς των ιστορικών, λαογραφικών και φιλολογικών του αναδιφήσεων.

  Το 1952 μαζί με άλλους και άλλες κατοίκους της Ξάνθης συμμετέχει στην ίδρυση της Φιλοπρόοδης Ένωσης Ξάνθης ΦΕΞ, ενός πολιτιστικού φορέα που δημιούργησε Βιβλιοθήκη, Λαογραφικό Μουσείο, Εργαστήρια χορού, θεάτρου, κινηματογράφου. Ο Στέφανος Ιωαννίδης για πολλές δεκαετίες ήταν η ψυχή της ΦΕΞ και γενικότερα του πολιτιστικού κινήματος στην περιοχή. Για τριάντα χρόνια 1954 – 1984 ήταν όχι μόνο ο διευθυντής της Δημοτικής Βιβλιοθήκης αλλά και ο «δάσκαλος» της νέας γενιάς. Κυρίαρχος στη μεταπολεμική πορεία της περιοχής.   Αγωνίστηκε επίσης  για την Παλιά Πόλη της Ξάνθης και για τους παραδοσιακούς οικισμούς, για το χώρο των Αρχαίων Αβδήρων, για την ανάδειξη των Στενών του Νέστου και για τη γενικότερη πολιτιστική και οικονομική ανάπτυξη του Νομού Ξάνθης με προτάσεις μέσα από τα «Θρακικά Χρονικά» και τη ΦΕΞ.

Β. «ΟΙ ΝΤΕΓΚΤΣΗΔΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ», ΕΚΔ. ΑΣΕ, 1979

Για όλα τα βιβλία του Στέφανου Ιωαννίδη υπάρχουν πολλές θετικές κριτικές. Κυρίως για δύο βιβλία του οι κριτικοί έχουν κατά καιρούς εκφραστεί ιδιαίτερα θερμά, για τα «Παιδιά των Πελαργών» και για τους «Ντεγκτσήδες». Προσωπικά εκτιμώ και τα δύο, ξεχωρίζω όμως περισσότερο το δεύτερο.

   Στο βιβλίο μου «Στ. Ιωαννίδης, Ο πνευματικός εργάτης της Ξάνθης», 1994, για το έργο αυτό του Ιωαννίδη γράφω:

«Το 1979 από τις  Αγροτικές Συνεταιριστικές Εκδόσεις (ΑΣΕ) της Θεσσαλονίκης κυκλοφόρησαν σε καλαίσθητο τόμο 84 σελίδες τα πέντε διηγήματα: Οι Ντεγκτσήδες,  Οι Πλημμύρες, Ο Φοροφυγάς, το Στοιχειό, Η Κορνίζα. Τα τρία πρώτα είναι αρκετά μεγάλα (20 - 25 σελίδων), τα δύο τελευταία έχουν μόνο 4 σελίδες το καθένα.

  Τα κείμενα αυτά μπορούν να θεωρηθούν ως η σημαντικότερη συμβολή του Στέφανου Ιωαννίδη στον πεζό λόγο και αναμφίβολα είναι τα πιο αντιπροσωπευτικά κείμενα του σύγχρονου θρακικού λόγου.

  Κατάφερε ο συγγραφέας να συνενώσει το τοπικό με το πανελλαδικό, το παλιό με το τωρινό, το ατομικό με το γενικό. Ιδιαίτερα το πρώτο διήγημα, που δίνει και τον τίτλο στη συλλογή «Οι Ντεγκτσήδες», αναφερόμενο στην ακμή και παρακμή του καπνεργατικού κινήματος της Ξάνθης, είναι ένα επίτευγμα του νεοελληνικού λόγου».

  Το 1980 ο Ιωαννίδης απέσπασε το Βραβείο «Μενέλαος Λουντέμης», από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών για την συλλογή διηγημάτων «Οι Ντεγκτσήδες και άλλα διηγήματα».

  Για το βιβλίο αυτό σε Ημερίδα του 2013 αφιερωμένη στον Στέφανο Ιωαννίδη η Πηνελόπη Καμπάκη Βουγιουκλή στην εισήγησή της «Στον διαλεκτο – λογο του Στέφανου Ιωαννίδη : ντεκτσήδες» παρατηρεί:

    «Ο Στέφανος Ιωαννίδης, σύμφωνα με τον Χαραλαμπάκη, μας έδωσε ένα έργο πλούσιο σε διαλεκτικά –ιδιωματικά στοιχεία που ακόμη περιμένουν να μελετηθούν συστηματικά. Στην πολύτιμη εργασία του, του 79 στα ΘΡΑΚΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ, ο Χαραλαμπάκης ασχολείται με τα διαλεκτικά στοιχεία στο έργο του Ιωαννίδη, όμως δεν αναφέρεται καθόλου στους Ντεγκτσήδες.  Έτσι μία ολόκληρη γλώσσα και μαζί της μία ολόκληρη εποχή με την κουλτούρα της περιμένουν αυτούς που θα τους δώσουν βήμα και λόγο»

  Στην ίδια Ημερίδα ο Χρήστος Μιχαλόπουλος «Οι καπνεργάτες στο έργο του Στ. Ιωαννίδη» σημειώνει:

   «Το όμορφο αυτό διήγημα ‘Ντεγκτσήδες’, που αναφέρεται στην ζωή των καπνεργατών, αλλά και τα υπόλοιπα τέσσερα αυτής της συλλογής κατατάσσονται στο είδος της ηθογραφίας. Καταγράφουν και αναπαριστάνουν συνήθειες της καθημερινής ζωής και παραμένουν αξεπέραστα για την ουσιαστική σκιαγράφηση απλοϊκών χαρακτήρων. Κυρίως όμως παραμένουν μοναδικά για την αναφορά τους στην τοπική ξανθιώτικη παράδοση και συμπεριφορά, η οποία, ως ένα ξερό κλαδί κάποιου θρακιώτικου γερασμένου δένδρου παρασύρεται αργά και νωχελικά από το ήρεμο ρεύμα του μικρού ρυακιού της λήθης και της λησμονιάς. Και αυτή την λησμονιά θα έρχεται πάντα ο Στέφανος Ιωαννίδης να μας ξυπνήσει με τα όμορφα και νοσταλγικά διηγήματά του».

  Όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο του Ιωαννίδη  δημοσιεύθηκαν πολλές θετικές κριτικές. Έναν περίπατο θα παρουσιάσουμε στη συνέχεια.

   Ο Φ. Ν. Κ.  στα «Νέα»  γράφει:

«Το ευτύχημα είναι ότι υπάρχουν πνευματικοί άνθρωποι που δεν ξεμυαλίστηκαν από την πρωτεύουσα, έμειναν στην επαρχία, ζώντας συνεχώς τις αγωνίες και τις λαχτάρες της, ζυμωμένοι με τον κόσμο της, ταλαντούχοι λογοτέχνες με κεραίες και διεισδυτικότητα, με ικανότητα να φωτίζουν και να καταγράφουν στα έργα τους τη ζωή, τα αισθήματα και τους προβληματισμούς των ανθρώπων της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Ανάμεσα σ’ αυτούς ξεχωριστή θέση κατέχει ο Στέφανος Ιωαννίδης, που παράλληλα με την ιστορική και λαογραφική έρευνα της Θράκης, φέρνει σε φως, με τα αφηγηματικά του έργα τον παλμό της ζωής και τον καημό των ανθρώπων της ακριτικής αυτής ελληνικής περιοχής.

  Αναμνήσεις από την αλλοτινή σκληρή ζωή των καπνεργατών, δοσμένες με πολλή πρωτοτυπία, με ρεαλισμό και παραστατικότητα ζωντανεύει το πρώτο διήγημα. Αλλά και τ’ άλλα, ξεσκεπάζουν μια διαφορετική πτυχή της θρακιώτικης ζωής το καθένα τους, αφήνοντας να ξεπροβάλουν στέρεα πλασμένοι ανθρώπινοι χαρακτήρες, που κινούνται μέσα σ’ έναν αδρά χτισμένο περίγυρο. Κάθε διήγημα έχει τη δική του γοητεία, τη δική του φύση, έναν ξεχωριστό, ανθρώπινο και κοινωνικό, προβληματισμό. Αν επρόκειτο όμως να ξεχωρίσει κάποιο ο γράφων θα ’ριχνε την προτίμησή του στο «Στοιχειό». Τι κι αν είναι το πιο σύντομο σε έκταση; Είναι ένα μικρό αριστούργημα.

   Στην «Ελευθεροτυπία» ο Κ. Ι. Τσαούσης παρατηρεί:

«Στο διήγημα αυτό (ενν. τους «Ντεγκτσήδες») αξίζει πάνω απ’ όλα η ικανότητα του συγγραφέα να δίνει με την απλή γλώσσα -συχνά ιδιωματική- του λαού τις συνθήκες και τα περιστατικά με την παραστατικότητά της χωρίς φιοριτούρες αφήγησης. Κρατάει μόνο το «ζουμί» τους - κι αυτό είναι που έχει σημασία».

     Στο «Διαβάζω», τ.28/1980, διαβάζουμε ότι ο Στέφανος Ιωαννίδης «έχει κατακτήσει προσωπικό ύφος και εκφραστική ωριμότητα τέτοια που τον κατατάσσουν αξιολογικά σε πολύ ψηλότερο σκαλί από πολλούς άλλους λογοτέχνες-ευνοούμενους αθηναϊκών κυκλωμάτων.

Η αμεσότητα του λόγου του - απλού, καθημερινού, σε ήσσονες τόνους - δένει ταιριαστά με τη βαθιά ανθρώπινη θεματογραφία του […] Και στους «Ντεγκτσήδες», αλλά, κυρίως, στις «Πλημμύρες» ο Στέφανος Ιωαννίδης, πέρα από τις δυνατότητές του στην επιλογή και απόδοση των θεμάτων του, δείχνει και αξιοπρόσεκτη ψυχογραφική ικανότητα, πράγμα που εξυψώνει συχνά τους ήρωές του και τους δίνει εύρος συμβόλου».

   Ο Γιώργος Μαντζουράνης στο «Αντί» γράφει: «Με σεβασμό στην τέχνη και στους ανθρώπους που υπηρέτησαν στα καπνομάγαζα, παραδίνει στον αναγνώστη μια μαρτυρία των ίδιων των ντεγκτσήδων και κάποιες σελίδες νομίζεις ότι βγήκαν από το     μαγνητόφωνο ενός επιμελούς καταγραφέα. Στο διήγημα αυτό υπάρχουν στοιχεία κοινωνιολογικά, οικονομικά και ιστορικά συνταιριασμένα με πολλές λαογραφικές επισημάνσεις και βέβαια όλα μαζί αποδομένα με το γνήσιο λογοτεχνικό ταλέντο μα και με την εμπειρία πια του Στ. Ιωαννίδη. Ίσως με το διήγημα αυτό έχουμε την καθαρότερη εικόνα στη λογοτεχνία μας για τη ζωή των καπνεργατών μέσα στα καπνομάγαζα μα κι έξω απ’ αυτά, στις οικογενειακές και στις κοινωνικές τους σχέσεις».

   Τέλος, ο Θρακιώτης καθηγητής πανεπιστημίου στο Μάλμö, Αντώνης Μυστακίδης - με το ψευδώνυμο Μεσεβρινός, σε επιστολή του (1980) γράφει: «Φίλε Στέφανε, Διάβασα τους Ντεγκτσήδες και έμεινα ενθουσιασμένος από το περιεχόμενο. Είσαι άξιος τεχνίτης του λόγου και δίχως άλλο αυτά Σου τα διηγήματα ξεπερνούν το προηγούμενο έργο Σου. Ζωντάνια αναπαράστασης, γερή «σκηνοθεσία» ή «αρχιτεκτονική», όπως λένε, πρόσωπα πραγματικά, ολοκληρωμένα. Και γλώσσα ζουμερή, ωραία, γεμάτη δύναμη και παραστατικότητα. […] Σου εκφράζω τα πιο θερμά μου συγχαρητήρια.

Δικός Σου

 Μεσεβρινός»

*

    Νομίζω φάνηκε στα διηγήματα του βιβλίου αυτού πως επικρατεί:

  «το στοιχείο της κοινωνικής κριτικής  της ψυχογραφίας και της κοινωνικής χαρτογράφησης της  Θράκης.  Μέσα από τις ατομικές  καταστάσεις ο Ιωαννίδης κατορθώνει να μεταδώσει  την ατμόσφαιρα και  την κατάντια μιας εποχής», όπως λέγω στο βιβλίο μου για τον Στέφανο  το  1994.

  Το 2010, εξάλλου, στο βιβλίο μου «Ένας λογοτέχνης γεννιέται», στον Πρόλογο  τονίζω ότι είναι ένας λογοτέχνης  «που γεννιέται στα δύσκολα χρόνια του πολέμου, γιατί αναμφίβολα από εκείνα τα χρόνια πηγάζει το έργο του».

  Απόρροια εκείνης της σκληρής δεκαετίας 1940 - 1950 δεν είναι μόνο οι Ντεγκτσήδες αλλά και όλο το έργο του  Στέφανου Ιωαννίδη λογοτεχνικό, πολιτιστικό, κατ’ ουσίαν έργο μαχητικής οικοδόμησης του αύριον για τον τόπο μας.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΞΑΝΘΗ, 15 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2025