ΕΝΑ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ - «ΚΟΜΠΟΣ» ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΜΠΟΖΕΜΠΕΡΓΚ. Γράφει ο Θ. Μουσόπουλος

Είναι δύσκολο να κατατάξεις και να χαρακτηρίσεις μονολεκτικά ορισμένα αφηγήματα. Κάτι ακόμη: δεν είναι δυνατόν στις μέρες του 2020 πες, να έχεις το πρότυπο του 1920 ή και του 1960. Καινούρια δεδομένα στις επιστημονικές προσεγγίσεις, καινούρια στοιχεία στην ατομική και συλλογική ζωή. Μπορεί να μιλάς για την Ελλάδα, αλλά δεν μπορείς να αγνοείς το παγκοσμιοποιημένο πολυεπίπεδο περιβάλλον.

  Για όλα τούτα, προτίμησα να ονομάσω σύγχρονο το μυθιστόρημα «Κόμπος» της αγαπητής φίλης από τα φοιτητικά χρόνια και συναδέλφου Ζωής Μπόζεμπεργκ. Το θέμα μπορεί να είναι διαχρονικό, η προσέγγιση όμως είναι σύγχρονη.

  Η Ζωή Μπόζεμπεργκ γεννήθηκε και ζει στη Θεσσαλονίκη. Είναι φιλόλογος και διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Lille. Έχει διδάξει σε Λύκεια και στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Άρθρα της έχουν δημοσιευθεί σε ελληνικά, γαλλικά και ιταλικά επιστημονικά περιοδικά και συλλογικά έργα.

 

  Ο «Κόμπος» (σελ. 197. εκδ. Στερέωμα) είναι το πρώτο της μυθιστόρημα.

  Στο οπισθόφυλλο της καλαίσθητης έκδοσης διαβάζουμε: «Γυναίκες κυριαρχικές και μικρόψυχες, άνδρες παθητικοί, υποταγμένοι στη βούλησή τους. Ένας κόσμος κλειστός, αδιαπέραστος από τους τρίτους, ασφυκτικός για όσους είναι αναγκασμένοι να ζουν στους κόλπους του. Μέσα στην αποπνικτική ατμόσφαιρα της ιδιότυπης αυτής μητριαρχίας, ο Άγης προσπαθεί, με τα μέσα που διαθέτει, την ευφυΐα του, τη διεισδυτική του ματιά, το χιούμορ του, να λύσει τα δεσμά στα οποία τον έχει φυλακίσει η οικογένειά του. Όμως ο "κόμπος " που τον πνίγει σφίγγει ανυπόφορα, στερώντας του την αυτονομία του, κάνοντάς τον ανίκανο να αγαπήσει, ανίκανο, εν τέλει, να ζήσει. Με γραφή λιτή, αφτιασίδωτη, συγκλονιστικά ειλικρινή, η συγγραφέας αφηγείται την ιστορία ενός τραύματος που χαίνει ορθάνοιχτο».

  Η ίδια η συγγραφέας σε συνέντευξή της σημειώνει: «Στο βιβλίο παρουσιάζεται ένας συγγενικός κύκλος που λειτουργεί απολύτως κανονικά μέσα στο κοινωνικό πλαίσιο, με μια όμως πιο προσεκτική παρατήρηση αποδεικνύεται πολύ ιδιαίτερος. Μεμονωμένα τα στοιχεία που τον συγκροτούν απαντώνται σε πάμπολλες οικογένειες, το σύνολό τους όμως λειτουργεί με έναν πολύ ξεχωριστό τρόπο στη σύνθεση της προσωπικότητας του πρωταγωνιστή-αφηγητή […] Στο μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου μιλάει ο πρωταγωνιστής σε πρώτο πρόσωπο, αλλά παρεμβάλλονται και έξι ενότητες – σκηνές τριών, τεσσάρων σελίδων η καθεμία γραμμένες σε τρίτο πρόσωπο. Σ’ αυτές τις σκηνές παρουσιάζονται οι παρατηρήσεις που κάνουν πρόσωπα που γνωρίζουν τον πρωταγωνιστή και το περιβάλλον του, έτσι ώστε να αναδύεται μια οπτική διαφορετική από εκείνη του πρωταγωνιστή».

 

   Η συγγραφέας σκηνοθετεί, συχνά με κινηματογραφική ματιά, ένα πλαίσιο μητριαρχίας. Θα ήθελα να διευκρινίσω το πλαίσιο αυτό με ένα δικό μου παράδειγμα.

 Πριν από μέρες βρέθηκα σε μία θεατρική παράσταση. Πριν την έναρξη, μια κυρία είχε έρθει με τον σύζυγο, τον έβαλε να καθίσει αρμοδίως κρατώντας θέσεις κενές και για άλλους, εξακολούθησε να διευθετεί τα των θέσεων, να τηλεφωνεί με το κινητό της δίνοντας εντολή στον γιο της πώς να ’ρθει, στην  κόρη της ν’ αγοράσει μια ανθοδέσμη (καθορίζοντας λουλούδια και τιμή), σιγά σιγά έρχονταν οι υπόλοιποι και οι υπόλοιπες, εκείνη εξακολουθούσε να στέκεται όρθια και ως περισκόπιο να ελέγχει τα πάντα. Όταν άρχισε η παράσταση, κάθισε, έβλεπε όμως προς όλες τις κατευθύνσεις, δίνοντας σιωπηλές εντολές για βιντοσκοπήσεις των κινητών.  Χάρηκα, γιατί  ένας νεαρός – γιος της μάλλον – ήθελε να φύγει νωρίτερα και μάλλον τα κατάφερε και γλίτωσε.

  Εκείνη τη μέρα είχα τελειώσει το διάβασμα του «Κόμπου» και θεώρησα τα όσα εκών άκων άκουσα ως επέκταση του βιβλίου. Εγώ κατά κάποιο τρόπο παίζω τον ρόλο του συγγραφέα. Η μητριαρχία ως όρος φαίνεται κάτι μεγάλο και σπάνιο.

  Διαβάζοντας το βιβλίο συνειδητοποίησα ότι είναι κάτι συχνό, όχι πάντως σπάνιο. Έχει σχέση με απλά καθημερινά πράγματα, όχι πάντοτε μεγάλα. Όταν προστίθενται, αναδεικνύονται καθοριστικά.

  Σε σχόλια και κριτικές σχετικά με τον «Κόμπο» συνάντησα πολύ ενδιαφέρουσες και ουσιαστικές προσεγγίσεις, όχι τυπικές παρουσιάσεις. Η Εύη Κουτρουμπάκη γράφει: 

  «Η  Μπόζεμπεργκ στο βιβλίο αυτό, πραγματεύεται το βαθμό  στον οποίο  όλοι μας είμαστε κάτι σαν δεξαμενή αποβλήτων των παραδοσιακών αρχών, πόσο ανελεύθεροι υπήρξαμε ή είμαστε ακόμη, γιατί προσπαθήσαμε να είμαστε αυτό που η οικογένεια ζητούσε από μας, χωρίς να καταφέρουμε να δείξουμε –ίσως ποτέ - αυτό που πραγματικά είμαστε».

  Η Χριστίνα Καραντώνη είναι πολύ συγκεκριμένη στην περιγραφή του «ιστού» ή των «ιστών» που δημιουργούν τον «κόμπο» ή τους «κόμπους»:  

  «Οι κόμποι της οικογένειας Στρατούλη, χρονικά προγενέστεροι όσων ακολουθούν, δένονται σφιχτά από τις τέσσερες αδελφές, τη μητέρα του Άγη και τις αδελφές της. Πάνω τους θα προσ-δεθούν οι κόμποι της οικογένειας Ακριβούλη, εκείνης του Άγη, αλλά και των άλλων τριών –τεσσάρων για την ακρίβεια αν προστεθεί και εκείνη του θείου, αδελφού τους – ως υποσυνόλων εντός ενός ασφυκτικού –για τους άντρες μόνο – κλοιού. Όλοι αυτοί οι παράξενοι κόμποι συνθέτουν έναν καμβά νοσηρότητας, μια μικρή, κλειστή, ιδιότυπα μητριαρχική κοινωνία, με εξουσιαστές (γυναίκες) και εξουσιαζόμενους άντρες· μια κοινωνία που αρνείται τόσο εν συνόλω όσο και εν υποσυνόλω όχι μόνο να ασχοληθεί, αλλά και να κοιτάξει οτιδήποτε έξω και πέραν αυτής».

  Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ένα ¨οικογενειακό δράμα¨, που δεν έχει αίματα, έχει όμως θύματα. Ανθρώπους που δεν μπορούν να βρουν τον εαυτό τους. Σε πολλά επίπεδα λειτουργούν, δεν ισορροπούν όμως συνολικά. Παράδειγμα ο αριστερός πατέρας, που πάλεψε για τις ιδέες του, φυλακίστηκε,  δεν μπορεί όμως στο στενό οικογενειακό περιβάλλον τα εφαρμόσει τις ιδέες του.

    Γίνεται φανερό ότι η παιδική ηλικία παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του ανθρώπου. Για ορισμένα πράγματα δεν έχει σημασία η μόρφωση, πάνω απ’ όλα μπαίνει το τι εισέπραξες στην οικογένειά σου. Υπάρχουν άνθρωποι που δεν παίρνουν είδηση – χαμπάρι θα έλεγα – από την κατάστασή τους. Στο μυθιστόρημα ο βαριά «κομπωμένος» πρωταγωνιστής Άγης είναι ο μόνος που  συνειδητοποιεί την κατάστασή του.

  Η συγγραφέας παρακολουθεί τον Άγη στενά, δημιουργώντας έναν σύγχρονο χαρακτήρα, όπως δημιούργησε και άλλους χαρακτήρες – άντρες και γυναίκες - σύγχρονους. Κυρίως η Ζωή Μπόζεμπεργκ περιγράφει πρόσωπα και εσωτερικούς χώρους. Αυτά που έρχονται σε άμεση σχέση με τον άνθρωπο. Θα μπορούσα να πω ότι τα οικογενειακά δράματα που προανέφερα είναι ενυφασμένα σε εσωτερικούς χώρους.

  Η ψυχιατρική προσέγγιση των κόμπων μόνο σε οικογενειακό επίπεδο μπορεί να νοηθεί. Δεν αισθάνομαι επαρκής για σχολιασμό ή αναφορά στην επιστημονική διάσταση, που είναι παρούσα σε όλο το μυθιστόρημα. Κι αν θέλετε ο χαρακτηρισμός «σύγχρονο» που απέδωσα στο μυθιστόρημα εμπεριέχει τούτο το καθοριστικό στοιχείο σύνθεσης και οπτικής του έργου. Δεν θα μιλήσω για ατομική ή ομαδική ψυχανάλυση. Θα αναφέρω μόνο τον Όσσο, που δεν ήξερα πολλά πράγματα και η αναφορά της Ζωής σε δυο τρία σημεία με παρακίνησε να ψάξω.

[Ο Όσσο (πραγματικό όνομα Τσάντρα Μοχάν Ζαΐν 1931 - 1990). Ήταν Ινδός μυστικιστής φιλόσοφος και πνευματικός διδάσκαλος που κέρδισε διεθνή αναγνώριση. Η διδασκαλία του επικεντρώθηκε στη σημασία του διαλογισμού, στην αγάπη στη δημιουργικότητα και στην ευδαιμονία, στοιχεία που ενυπάρχουν στον άνθρωπο και τα οποία χάνει εντεταγμένος ων σε ένα σύστημα που αποτελείται από στατικά πιστεύω αυστηρές θρησκευτικές παραδόσεις και κοινωνικοποίηση μέσα σε αυστηρά νομικά πλαίσια. Ιδρυτής του ομώνυμου Διεθνούς Κέντρο Διαλογισμού, επινόησε μια σειρά από τεχνικές διαλογισμού και έγινε γνωστός ως πνευματικός θεραπευτής. Οι φιλοσοφίες του περιστρέφονται γύρο από την αγάπη και την ενότητα μέσα από την απώλεια του «εγώ» - έλεγε: «Πρέπει να αναζητήσεις το δικό σου μονοπάτι»].  

   Η αναφορά μας στον Όσσο μου δίνει το έναυσμα να σημειώσω ότι η συγγραφέας αναφέρεται εκτός από την ψυχιατρική, σε θέματα που σχετίζονται με τη λειτουργία του Πανεπιστημίου και την απόκτηση διδακτορικού στη Γαλλία. Τα δύο αυτά κεφάλαια δίνουν μια άλλη διάσταση στο μυθιστόρημα.

  Η Ζωή Μπόζεμπεργκ με το πρώτο μυθιστόρημά της παρουσίασε ένα κόσμο σύγχρονο, με μια γλώσσα πλούσια και πολυεπίπεδη, με βλέμμα διεισδυτικό και συνάμα εταστικό. Ένα μυθιστόρημα ψυχολογικού νεορεαλισμού. Η δύναμη της συγγραφέως θα επιβεβαιωθεί από το δεύτερο μυθιστόρημά της που αναμένουμε με αγάπη.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΞΑΝΘΗ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2019

 

 

 

 

 

 

Επιμέλεια: Τηλέμαχος Αρναούτογλου

Εκπαιδευτικά
Κοινωνικά
Πολιτιστικά
Τοπικά