Η Τέχνη, η Ζωή και ο Φ. Γκ. Λόρκα. Γράφει ο Θανάσης Μουσόπουλος

 

 

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΘΕΑΤΡΟ «ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ ΤΟΥ ΝΕΣΤΟΥ»

 

    Στις 5 Ιουνίου του 1898 γεννήθηκε ο Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα στην Ανδαλουσία. Την μέρα των γενεθλίων του το 2019 παρακολουθήσαμε το έργο του Λόρκα «Ματωμένος Γάμος». Αμέσως μετά την παράσταση έγραψα στο fb «Παρακολουθήσαμε μια συνταρακτική παράσταση του έργου "Ματωμένος Γάμος" του Λόρκα που παρουσίασε το Θεατρικό Εργαστήρι "Ανατολικά του Νέστου". Θα πω σε επόμενη δημοσίευση λίγα στοιχεία και σκέψεις. Τώρα μόνο θερμά συγχαρητήρια σε συντελεστές και συντελέστριες - συγχαρητήρια στο κοινό που αγκάλιασε την παράσταση».

  Το κείμενο που ακολουθεί το αφιερώνω στο θέατρο «Ανατολικά του Νέστου» με ευγνωμοσύνη για όσα ωραία μάς προσφέρει. Θα επιχειρήσω με κέντρο την Τέχνη να αναφερθώ στο Λόρκα και στον αγώνα για καλύτερη ζωή.  Θα μιλήσω όχι μόνο για θέατρο, αλλά και για άλλα θέματα.

*

  Την Τέχνη,  διάφορα είδη της, από μικρός τα αγαπώ ιδιαίτερα. Κυρίως ξεχώριζα το θέατρο και την ποίηση. Δε θα σας μιλήσω για τη δική μου πορεία. Θα μιλήσω για τον Λόρκα που πρώτα τον αγάπησα μέσα από τα τραγούδια  Χατζιδάκι, Θεοδωράκη, Γλέζου, Μαμαγκάκη. Στα χρόνια της δικτατορίας και του νέου κύματος, ο ισπανός ποιητής ήταν στην πρωτοπορία.  Τα τραγούδια του  Ματωμένου Μάγου είχαν στα μάτια μου μια πολύπλευρη διάσταση, ένωση της ζωής και του θανάτου, του επικού και του λυρικού, του λόγιου και του λαϊκού.

  Ένα θεατρικό σκοινί μαγικό λες και δένει τα τρία έργα του Λόρκα που τον χαρακτηρίζουν: Το σπίτι της Μπερνάντα Άλπα, η Γέρμα και ο Ματωμένος Γάμος.

  Θυμάμαι με πολλή συγκίνηση την παράσταση «Το σπίτι της Μπερνάντα Άλμπα» του Λόρκα από την πρώτη τάξη του λυκείου θηλέων Ξάνθης, πρέπει να ήταν 1978. Σαν να τις βλέπω τώρα, την Αλεξάνδρα Λαζαρίδου (που έγινε ηθοποιός και σκηνοθέτης, την Κική Καρτσίδου, τη Ρούλα Ηλειάδου, και άλλες μαθήτριες, μερικές και δικές μου μαθήτριες. Η παράσταση εκείνη σε σκηνοθεσία Πάνου Παπαϊωάννου με συντάραξε. Στα τελευταία χρόνια της δικτατορίας και μετά δίναμε μεγάλη σημασία στην τέχνη και στο ρόλο της μέσα στην κοινωνία. Το θεατρικό εργαστήρι της ΦΕΞ και άλλες θεατρικές ομάδες κοίταζαν τα έργα ουσίας. Ο Π. Παπαϊωάννου ήταν σκηνοθέτης, δούλεψε και στη ΦΕΞ. Προσπαθούσαμε  να αξιοποιούμε ηθοποιούς και σκηνοθέτες. 

  Αργότερα άρχισε να δραστηριοποιείται στην περιοχή μας ο ηθοποιός του ΚΘΒΕ Κώστας Λειβαδίτης που έστησε το θέατρο «Ανατολικά του Νέστου» με πολλές παραστάσεις που σκηνοθετούσε, χρησιμοποιώντας ικανούς ερασιτέχνες ηθοποιούς. Στη διαδρομή του ο Κώστας Λειβαδίτης ανέβασε έργα του Λόρκα. Έκανε τρομερή δουλειά, εγώ όμως τώρα θέλω να αναφέρω μια θελκτική παράσταση της Γέρμας του Λόρκα σε σκηνοθεσία του Βασίλη Λειβαδίτη, το 2014. Γέρμα ήταν η θαυμάσια Πολυξένη Καρακατσάνη και Χουάν ο ίδιος ο Βασίλης Λειβαδίτης.

  Και τώρα «Ο Ματωμένος Γάμος» από το Θεατρικό Εργαστήρι «Ανατολικά του Νέστου» σε σκηνοθεσία της Πολυξένης Καρακατσάνη και μουσική της  Χριστεφανίας Λουκίδου. Οι δεκαπέντε υποκριτές και υποκρίτριες απέδωσαν έναν Λόρκα δυνατό και ποιητικό.

  Κατά κάποιο τρόπο, τα τρία έργα που είδα σε διάστημα σαράντα ετών μου έδωσαν μια συνταρακτική εικόνα της τριλογίας του Λόρκα, το μαγικό σκοινί που τα ενώνει. Ο ίδιος ο δημιουργός κάποτε είχε πει:

  «Στην Ισπανία οι νεκροί είναι πιο ζωντανοί από τους νεκρούς οποιασδήποτε άλλης χώρας στον κόσμο».

*

  Όλα όσα συμβαίνουν στη ζωή και στην τέχνη αλληλοεξαρτώνται και αλληλοεπηρεάζονται. Δεν μπορώ να μιλώ για το Λόρκα, χωρίς να αναφέρομαι στη λαϊκή ψυχή των τσιγγάνων.

  Το 2016 βρέθηκα προσκυνητής στο Άουσβιτς και στο Μπιγκενάου, μαζί με συμπαραστάτες και συμπαραστάτριες από την Ελλάδα και άλλες χώρες του πλανήτη μας. Κοντά στα άλλα που έζησα στους χώρους του Μαρτυρίου και στο Εργαστήριο που ακολούθησε, θυμάμαι - σαν να είναι τώρα - έναν Βάσκο συμπαραστάτη στο χώρο που αναφέρονται και τιμώνται οι εικοσιτρείς χιλιάδες Τσιγγάνοι θύματα της ανθρωποσφαγής. O νεαρός Βάσκος τραγούδησε ένα τσιγγάνικο τραγούδι του Λόρκα, για τη ζωή και το θάνατο. Εκεί που τα πουλιά φτερουγίζουν θρηνητικά και τα λουλούδια δεν τολμούν ν’ ανθίσουν ακούστηκε η ελεγεία του αγαπητού Φεντερίκο.

    Το ένα φέρνει το άλλο στη ζωή και στην τέχνη. Ο Λόρκα και οι τσιγγάνοι, που έγιναν μέρος της ποίησής του. Το ξέσπασμα του εμφυλίου προβλημάτισε τον Λόρκα που αφιέρωσε πολλή από την έμπνευσή του στον θάνατο. Τον παρουσίαζε σαν μαύρο καβαλάρη που κυνηγάει έναν τσιγγάνο. Κι ο Λόρκα ήταν ανάμεσα στους 10.000 ανθρώπους που βρήκαν τον θάνατο στη Γρανάδα, στη γη που μεγάλωσε, στην καρδιά της Ανδαλουσίας, στα ελαιόδενδρα που έπαιζε παιδί. Ήταν 38 χρονών στις 19 Αυγούστου 1936 που τον εκτέλεσαν παραστρατιωτικοί του Φράνκο.

Φύγε, σελήνη, σελήνη.
…………………………………………

Παιδί μου, άφησέ με να χορέψω.
Όταν έρθουν οι Τσιγγάνοι
τα σ’ εύρουν πάνω στ’ αμόνι
με τα ματάκια κλεισμένα.

……………………………………..

Ζύγωνε πια ο καβαλάρης
χτυπώντας το ταμπούρλο του κόσμου.
Μες στο αργαστήρι τ’ αγόρι
έχει τα μάτια κλεισμένα.

Έρχονταν απ’ το λιοστάσι,
μπρούντζος κι όνειρο, οι Τσιγγάνοι.
Με τα κεφάλια υψωμένα
και μισοκλεισμένα μάτια.

…………………………………………..

Μες στο αργαστήρι θρηνούνε
μ’ άγριες κραυγές οι Τσιγγάνοι.
Ο αγέρας φυλάει βάρδια,
ο αγέρας φυλάει ολοένα.

(Μετάφραση: Κ. Πολίτης)

*

   Ήταν ένας χρόνος πριν από το θάνατο του Λόρκα, στη Γερμανία το 1935 που με τους νόμους της Νυρεμβέργης μπήκαν οι Ρομά / Τσιγγάνοι στην κατηγορία των «ακοινωνικών» και έτσι τους αφαιρέθηκε η ιθαγένεια και μαζί της το στάτους του ανθρώπου και του πολίτη. Στον κατάλογο του Άουσβιτς / Μπιρκενάου λίγα χρόνια μετά αναφέρονται ως «απροσάρμοστοι». Δεκαπέντε Νοεμβρίου του 1943: Ο αρχηγός των SS Χάινριχ Χίμλερ εκδίδει την πιο υποτιμημένη στην ιστορία του Ολοκαυτώματος διαταγή, με την οποία οι τσιγγάνοι εξομοιώνονταν με τους εβραίους, όσον αφορά το (μη) ανθρώπινο στάτους τους στην ναζιστική κοινωνία. Το άμεσο αποτέλεσμα αυτής της απόφασης ήταν κοντά ένα  εκατομμύριο  τσιγγάνοι να οδηγηθούν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως και οι εβραίοι συμπολίτες τους, και να βρουν φρικτό θάνατο στα κρεματόρια των Ναζί. Το δικό τους Ολοκαύτωμα το ονομάζουν στη γλώσσα τους Ποράιμος (Porrajmos), δηλαδή Αφανισμό. Μελετητές υποστηρίζουν ότι σχεδόν ολόκληρος ο τσιγγάνικος πληθυσμός εξοντώθηκε στην Κροατία, την Εσθονία, τη Λιθουανία, αλλά και το Λουξεμβούργο και την Ολλανδία.

   [Θα βάλω κάτι παρενθετικά στο κείμενό μου αυτό: θα αναφερθώ σε έναν τσιγγάνο συγγραφέα που το 2019 συμπληρώνουν είκοσι χρόνια από το θάνατό του. Αναφέρομαι στον  Matéo Maximoff (17 Ιανουαρίου 1917 - 24 Νοεμβρίου 1999) Γάλλο συγγραφέα και Ευαγγελικό πάστορα Ρομανί καταγωγής. Τα έντεκα βιβλία του έχουν μεταφραστεί σε δεκατέσσερις γλώσσες. Γεννημένος στην Ισπανία, είχε γονείς που είχαν μεταναστεύσει από τη Ρωσία και τη Γαλλία. Η οικογένειά του ζήτησε καταφύγιο στη Γαλλία με συγγενείς κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου. Μετά το ξέσπασμα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, συνελήφθησαν ως αλλοδαποί και διετήρησαν εδώ και χρόνια, μαζί με πολλούς άλλους ξένους πρόσφυγες. Εγκαταστάθηκε στη Γαλλία μετά τον πόλεμο και έκανε τη λογοτεχνική του σταδιοδρομία εκεί.

  Ακόμα και μετά από τη φρίκη των στρατοπέδων, ο Μαξίμοφ παρέμεινε πιστός στην κουλτούρα των Ρομά και αφοσιώθηκε στη διατήρηση και μετάδοση της πολιτιστικής του κληρονομιάς, για το λαό του αλλά και τους γκατζέ (τους μη- τσιγγάνους). Δεν βρήκα στη γλώσσα μας κάποιο λογοτεχνικό κείμενό του. Στο διαδίκτυο βρήκα πολλές άλλες αναφορές και πλούσιο φωτογραφικό υλικό].

 

  Κλείνοντας να ευχαριστήσω και να συγχαρώ το θέατρο «Ανατολικά του Νέστου» για την παράσταση του Ματωμένου Μάγου του Λόρκα και γενικά για ό,τι κάνουν στο χώρο του θεάτρου και της τέχνης. Η αναφορά μας στους τσιγγάνους μια οφειλή σε ανθρώπους βασανισμένους και δημιουργικούς.

  Λίγοι στίχοι του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, για αποχαιρετισμό:

Η καλόγρια η τσιγγάνα

Βουνά και σύγνεφα μακριά
σ’ όλα τα γύρω σιγαλιά

Κάμποι και δέντρα μες στη ζέστη
και τα τοιχιά μες στον ασβέστη

Σ’ ένα αχερόχρωμο πανί

κεντά η καλόγρια η μικρή.

……………………………………

Μα κάθε τόσο αναστενάζει
και κάτι με το νου της βάζει

Λίγο το χέρι σταματά
μες στον αέρα και κοιτά

Στα μάτια της που ανοιγοκλειούν
δυο καβαλάρηδες περνούν

Κι ύστερα πάλι στο πανί
κεντά η καλόγρια η μικρή

Τι ποτάμια! Τι χορτάρια!
Τι λιοτρόπια! Τι φεγγάρια!

Πλάσματα της αρεσιάς της
της ονειροφαντασιάς της

(μετάφραση: Οδυσσέας Ελύτης)

 ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ / ΞΑΝΘΗ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2019

 

 

 

 

 

 

Επιμέλεια: Τηλέμαχος Αρναούτογλου

Εκπαιδευτικά
Κοινωνικά
Πολιτιστικά
Τοπικά